Πρόλογος – επιμέλεια : Σπύρος Δημητρίου
Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος υπήρξε μεγάλη μορφή των ελληνικών γραμμάτων για σχεδόν όλο τον 20ο αιώνα. Ανήσυχο πνεύμα, πολύπλευρος και πολυσχιδής άνθρωπος και ακαδημαικός δάσκαλος. Η ευρυμάθεια και η ευρύτητα της παιδείας του έχει αποτυπωθεί πολλαπλός στο γραπτό του λόγο. Επιστημονικά συγγράμματα, φιλοσοφικά έργα και δοκίμια, ποίηση, λογοτεχνία. Το δίκαιο, η φιλοσοφία του δικαίου, η αισθητική, η γνωσιολογία, η ηθική, η μεθοδολογία των επιστημών, η ιστορία, η πολιτική είναι μερικά από τα θέματα που απασχόλησαν την σκέψη του. Μπορεί ίσως η ενασχόλησή του κατά περιόδους με την πολιτική να μείωσαν για λίγο την σημαντική πνευματική του εργασία ή ακόμη, ακόμη η ενασχόληση με τη δρώσα ελληνική πολιτική να τον έφθειρε λίγο, εντούτοις το πνευματικό έργο του ήταν τόσο σημαντικό που δεν κατάφερε αυτή καθεαυτή η πολιτική να μειώσει την αίγλη του.
Ένα από τα πονήματά του που κατ’ εμέ εκφράζει το απαύγασμα αυτής της πολύπλευρης γνώσης του Κ. Τσάτσου, είναι το βιβλίο του «Διάλογοι σε μοναστήρι», που κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις των Φίλων το 1974 και από τότε μέχρι σήμερα έχει κάνει πάρα πολλές επανεκδόσεις. Πελαγοδρομεί μεταξύ φιλοσοφικού δοκιμίου και λογοτεχνίας, αλλά η σπουδαιότητά αυτού του βιβλίο έχει να κάνει με το θέμα που διαπραγματεύεται και με τον τρόπο που θα το διαπραγματευτεί. Γράφτηκε την περίοδο της δικτατορίας της 21ης Απριλίου 1967, που είχε αποσυρθεί στη σιωπή του και αυτή η σιωπή μάλλον λειτούργησε ευεργετικά για την σκέψη και την πένα του.
Η προσπάθειά μου να γράψω μια βιβλιοκριτική για αυτό το αγαπημένο μου βιβλίο «σκόνταψε» στην βιβλιοκριτική του Παντελή Πρεβελάκη που νομίζω ότι μαγεμένος όπως κι εγώ από αυτό που διάβασε τα είπε όλα σ’ ένα δοκίμιο τριάντα περίπου σελίδων. Οπότε δεν είχε κάποιο νόημα να επιχειρήσω να γράψω κάτι που ήδη είχε γραφτεί από ένα τόσο σπουδαίο λογοτέχνη και μάλιστα με τέτοια λεπτομερή ανάλυση. Δεν θα είχα να προσθέσω τίποτα. Τα κείμενο αυτό υπάρχει ολόκληρο στον αφιερωματικό τόμο που εξέδωσε το περιοδικό της «Ευθύνης» το 1982 για τον Κωνσταντίνο Τσάτσο, στη σειρά «Τετράδια».
Εδώ θα ενσκήψουμε πάνω στους «Διαλόγους» του Κ. Τσάτσου αποσπασματικά, με τη ματιά του Παντελή Πρεβελάκη να μας οδηγεί στην σπουδαιότητα και το μεγαλείο αυτού του βιβλίου:
«Ο διάλογος αναλύει το περιεχόμενο της συνείδησης σε διάφορες γνώμες όπως το πρίσμα διαθλά σε χρώματα τη λευκή ακτίνα φωτός. Το φιλολογικό τούτο είδος τελειοποιήθηκε από τον Πλάτωνα, αλλά ανάγεται σε χρόνους παλαιότερους – στο Ζήνωνα, τον Ελεάτη και στον Αλεξαμενό από την Τέω. Ο Πλάτων κατέστησε το διάλογο όργανο της μεθόδου να εξάγεις από μιαν ιδέα ή μιαν αρχή τις θετικές και αρνητικές συνέπειες που περιέρχονται σ’ αυτήν. Ο διάλογος υπηρέτησε κατά την αρχαιότητα τη φιλοσοφία, τη ρητορική και την παιδαγωγική.. Ο διάλογος στην αρχική του μορφή υπήρξε απλή συνομιλία (συζήτηση) δυο ή περισσότερων προσώπων. Στη φιλολογική του μορφή απαιτεί ενότητα θέματος και ύφους, που αποκρούσει την περισσολογία…. Ο διάλογος παρουσιάζεται υπό ποικίλους τύπους, όπως έχει αποδείξει ο Πλάτων. Στο ιδιόμορφο τούτο είδος μάχης, ο αναγνώστης είναι ο θεατής και ο κριτής.
Το διάσημο μωσαϊκό της Ακαδημίας Πλάτωνος στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πομπηίας
Το πολύπλευρο πνεύμα έχει πολλούς τρόπους να φανερώνεται. Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος εκφράστηκε επί δεκαετίες τόσο με τον θεωρητικό όσο και με τον πρακτικό λόγο. Όταν το στρατιωτικό πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967 του στέρησε τη δυνατότητα της πολιτικής δράσης, αποσύρθηκε στη μοναξιά, με την οποία είχε ερωτοτροπήσει ανέκαθεν, και έγραψε τους δώδεκα «Διαλόγους σε μοναστήρι», που δημοσιεύθηκαν από τις «Εκδόσεις των Φίλων» το 1974, το έτος που αποκαταστάθηκε η δημοκρατία και που ο ίδιος ξαναγύρισε στην πολιτική δράση.
Τα πρόσωπα των «Διαλόγων», όπως τα παρουσιάζει ο συγγραφέας, είναι τα ακόλουθα:
1 Συνέσιος, Ηγούμενος της Μονής Μεταμορφώσεως, κατά κόσμον Κωνσταντίνος Ιωνίδης.
2 Κώστας Ιπλιξής, καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, συμφοιτητής και στενός φίλος του Συνέσιου.
3 Γουσταύος Χάρρερ, καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Χαιδελβέργης, φίλος του Κώστα Ιπλιξή και συμφοιτητής των δυο πρώτων.
4 Γιόχαν Μάνχορστ, καθηγητής της κλασσικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Τυβίγγης, ελληνιστής, φίλος του Ιπλιξή και του Συνέσιου.
5 Ζάκ Μπασσέ, καθηγητής της Ιστορίας το Πανεπιστήμιο του Νανσύ, φίλος του Ιπλιξή και γνωστός όλων των άλλων.
6 Σωφρόνιος, μοναχός. (Φιλόσοφος και νομικός, απ όσα λέγονται στη σελίδα 213 του βιβλίου)
Επομένως, εδώ διαλέγονται τρείς Έλληνες, δυο Γερμανοί κ’ ένας Γάλλος, όλοι τους ελληνομαθείς και διαμορφωμένοι από την ευγενέστερη παράδοση του ευρωπαικού πνεύματος.
Η εναρμόνιση χριστιανισμού και πλατωνικής φιλοσοφίας του Mαρσίλιο Φιτσίνο και του κύκλου
των Νεοπλατωνικών φιλοσόφων, πρότυπο για τους πρωταγωνιστές των “Διαλόγων”
Οι διάλογοι τοποθετούνται στη Μονή της Μεταμορφώσεως, σ’ ένα βουνό της Αρκαδίας, κοντά στην παραλία του Μυρτώου Πελάγου. Το σκηνικό δεν έχει στηθεί για την γραφικότητά του. Η ελληνική φύση θ΄αποδειχθεί μυσταγωγός. Εξ άλλου, η γαλήνη του μοναστηριού κάνει τον αναγνώστη να θυμηθεί την ηρεμία που αποζητούσαν στην Έπαυλη των Μεδίκων οι Φλωρεντιανοί ζηλωτές της πλατωνικής φιλοσοφίας γύρω από τον Μαρσίλιο Φιτσίνο, τον ιερωμένο και φιλόσοφο που προσπάθησε να εναρμονίσει τη χριστιανική πνευματικότητα με την πλατωνική φιλοσοφία – το ίδιο που θα κάμει ο συγγραφέας των «Διαλόγων». Η αρκαδική φύση, κατ’ άλλον συνειρμό, θυμίζει τη νοσταλγία των πνευματικών ανθρώπων του Βορρά για το Νότο, τη βουκολική ποίηση της Αναγέννησης και των νεωτέρων χρόνων και τον πίνακα του Πουσσέν «Ποιμένες της Αρκαδίας». Δεν ξεχνούμε το «ελληνικό προσκύνημα» που επιχείρησε ο Γκαίτε, χωρίς ν’ αξιωθεί να προχωρήσει πιο πέρα από τη Νότια Ιταλία και τη Σικελία, την παρυφή του ελληνικού κόσμου. Από το φώς της Μεσημβρίας περίμενε και κείνος τον καθαρμό του : «Ας ήταν όλη η μικρότητα να εξαλειφθεί από το πνεύμα μου!» έγραφε από το Παλέρμο στις 3 Απριλίου 1787.
Τα θέματα που απασχολούν τους νέους νοσταλγούς του Νότου και ζηλωτές του Πλάτωνα βρίσκονται στο ύψος της παιδείας τους και του πνευματικού πόθου τους. Αλλά δεν εξαγγέλλονται από την αρχή : οι «Διάλογοι» δεν φέρουν τίτλους, όπως θα ευχόταν ο αναγνώστης, συνηθισμένος από τις φιλολογικές εκδόσεις των πλατωνικών διαλόγων. Ούτε υπάρχει στο τέλος του βιβλίου πίνακας περιεχομένων. Τούτο οφείλεται ίσως στην επιθυμία του συγγραφέα να θεωρηθούν οι δώδεκα διάλογοι ως ενιαίο φιλοσόφημα».
Οι “Διάλογοι σε Μοναστήρι” διαδραματίζονται κατά πάση πιθανότητα στην Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως
Λούκου στην Κυνουρία
Ακολούθως ο Π. Πρεβελάκης κάνει μια εκτενή ανάλυση των δώδεκα «Διαλόγων» και στη συνέχεια περνά στον επιμέρους σχολιασμό του έργου του Κ. Τσάτσου.
«Οι δώδεκα «Διάλογοι σε μοναστήρι» είναι ένα μυσταγωγικό κείμενο, συγκροτημένο από ενιαία σκέψη, παρά την ποικιλία των θεμάτων του… Σε μια εποχή που το προσκήνιο το κατέχουν οι έμποροι των λόγων, το βιβλίο που διαβάσαμε εμφανίζεται ως ένας «εν σιγή τεθερισμένος στάχυς». Ο συγγραφέας δεν αυτοσχεδιάζει. Όλα τα θέματα που διερευνά τον έχουν απασχολήσει, τόσο κατά την περίοδο των σπουδών του όσο και μετέπειτα, στα διάφορά συγγράμματά του και στις πανεπιστημιακές παραδόσεις του. Ο μακρύς διαλογισμός του κατευθύνεται από την πλατωνική και τη νεοπλατωνική φιλοσοφία, όπως είδαμε ήδη από τις δοξασίες των συνομιλητών και από τις ομολογίες τους για τους δασκάλους που τους διέπλασαν.
Οι συνομιλητές είναι ισότιμοι. Δεν συναντήσαμε εδώ ένα Σωκράτη που οδηγεί τους άλλους προς την αλήθεια. Ούτε είδαμε κανένα μαθητή ν’ αποδίδει τα τροφεία στο δάσκαλο, όπως ο Πλάτων στο Σωκράτη. Οι συνομιλητές αποτελούν ενσαρκώσεις μιας προσωπικότητας που έχει κατά καιρούς αφιερωθεί στη φιλοσοφία και τη θεολογία όπως ο Συνέσιος, ο Ιπλιξής και ο Χάρρερ, στη φιλολογία όπως ο Μόνχορστ, στην ιστορία όπως ο Μπασσέ, ακόμα και στη νομική επιστήμη όπως ο Σωφρόνιος. Επιβάλλεται, ωστόσο, να παρατηρήσουμε ότι ο Κωνσταντίνος Τσάτσος εκφράζεται κυρίως δια του στόματος του Ηγουμένου Συνέσιου και του Κώστα Ιπλιξή. Ο ίδιος μας κλείνει το μάτι για να μας κάμει να το προσέξουμε. Ο Ηγούμενος Συνέσιος, μια από τις ενσαρκώσεις του, ονομαζόταν κατά κόσμον Κωνσταντίνος Ιωνίδης : Ιωνίδης ήταν το επώνυμο του προπάππου από πατέρα του συγγραφέα των «Διαλόγων». Η δεύτερη από τις ενσαρκώσεις του είναι ο Κώστας Ιπλιξής, καθηγητής της φιλοσοφίας: Ιπλιξής ονομαζόταν ο ίδιος ακριβώς πρόγονος προτού αλλάξει το επώνυμό του σε Ιωνίδης, καθώς έκαναν καμιά φορά οι Έλληνες της διασποράς.
Οι λοιποί συνομιλητές παρουσιάζουν και αυτοί φανερή συγγένεια με το συγγραφέα. Είναι όλοι τους γερμανομαθημένοι, χώρια από το Γάλλο ιστορικό Ζάκ Μπασσέ. Αλλά η οικειότητα του Κ. Τσάτσου με το γαλλικό πνεύμα είναι γνωστή. Οι γνώμες του Μπασσέ θα μπορούσε να είναι δικές του. Ο Γαλάτης, άλλωστε, συμφωνεί τελικώς με τους φίλους του, θες για τη δύναμη των επιχειρημάτων τους, θες από εκλεκτική συγγένεια. Η κατάληξη των δώδεκα Διαλόγων επιβεβαιώνει την αρμονία των στοχασμών που συμφιλιώνουν τη χριστιανική πνευματικότητα που εκπροσωπεί ο Συνέσιος με το φιλοσοφικό λόγο που εκπροσωπούν οι άλλοι. Η αιτία του φαινομένου έγκειται στο ότι οι γνώμες τους εκπορεύονται από κοινή πηγή.. Την κοινή καταγωγή της φιλοσοφικής σκέψης των συνομιλητών, τη δείχνουν τα συμπεράσματά τους για τον πόθο (ή τη νοσταλγία) του ανθρώπου για το Απόλυτο και τους δρόμους που οδηγούν προς αυτό..
Τα θέματα των «Διαλόγων σε μοναστήρι» είναι «μεγάλα, από πολλές πλευρές φωτισμένα»(σελ.214) Οι συνομιλητές συζητούν «περί παντός επιστητού» (σ. 39). Αλλά ο αναγνώστης δεν περιμένει βέβαια να δει να καλύπτονται από τους δώδεκα «Διαλόγους» όλα τα θέματα που εξετάζονται στα έργα του Πλάτωνα. Ακόμα λιγότερο να τους δει να περιορίζονται στα θέματα που ερεύνησε ο αρχαίος : η χριστιανική χρονολογία είδε να γεννιούνται νέα προβλήματα. Μερικά θέματα, ωστόσο, είναι κοινά στους διαλόγους του αρχαίου και του νέου φιλοσόφου. Τα θέματα αυτά συναντώνται κυρίως στα έργα της ακμής του Πλάτωνα: στον «Κρατύλο» (περί της γλώσσης), στο «Συμπόσιο» (περί του έρωτος), στο «Φαίδωνα» (περί της αθανασίας της ψυχής), στην «Πολιτεία» (περί κράτους), στο «Φαίδρο» (περί της ιδέας του καλού και περί του έρωτος ως παιδαγωγικής αρχής), στο «Θεαίτητο» (περί γνώσεως) στον «Παρμενίδη» (περί της εννοίας του «είναι» και των ιδεών) κ.α. Οι επίτιτλοι που προσθέσαμε στους «Διαλόγους σε μοναστήρι» επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε την παραλληλία τους προς τα μεγάλα πλατωνικά θέματα. Αν συμπιέσουμε τους επιτίτλους σε σύντομες επιγραφές, θα έχουμε την ακόλουθη εικόνα περιεχομένου του καθενός από τους «Δώδεκα Διαλόγους»:
1 Περί της γνώσεως, των ιδεών και των συμβόλων.
2 Περί της χριστιανικής αγάπης και του έρωτος.
3 Τα προβλήματα του παρόντος και ο χριστιανισμός.
4 Ελλάδα και Έλληνες. Η σύνθεση λόγου και αγάπης.
5 Λόγος και άλογες δυνάμεις. Μοναχισμός και πολιτική.
6 Περί της ιστορίας και του τελικού σκοπού της.
7 Ένα τραγικό βίωμα. Ο έρωτας ως μυσταγωγός.
8 Το ωραίο στη φύση και στην τέχνη. Περί γλώσσης.
9 Η νεωτερική ποίηση. Η γνωστική μέθοδος.
10 Χώρος και χρόνος. Κανόνες του θεωρητικού λόγου. «Τρόποι» της ελευθερίας.
11 Οι δάσκαλοι των συνομιλητών. Ο Πλάτων ως κορυφαίος μυσταγωγός.
12 Ο αποχαιρετισμός των φίλων.
Ένα ανθρωπιστικό κείμενο όπως οι «Διάλογοι» καλεί τον αναγνώστη να προσέξει το ύφος του. Τα φιλοσοφήματα στο καιρό μας διατυπώνονται στη γλώσσα των ιδεών, με το αναίμακτο ύφος που ιδεάζει στην αφηρημένη σκέψη. Οι ξεριζωμένοι των δυτικών μεγαλουπόλεων σπανίως έχουν την ικανότητα να περιβάλλουν τον στοχασμό τους με το ένδυμα των αισθητών πραγμάτων. Τούτο ακριβώς τους ξεχωρίζει από τους ζηλωτές του πλατωνικού ύφους, και γενικώς από τους Έλληνες, που από φυσικού τους συναιρούν στη γλώσσα τους τα αισθητά με τα νοητά.»
Θέματα όπως η θέση του Χριστιανισμού στον σύγχρονο κόσμο η αν είναι ο μοναχισμός λύση συζητιούνται
στους “Διαλόγους στο Μοναστήρι”
Τελειώνει το δοκίμιό του ο Πρεβελάκης με μια προτροπή για τον αναγνώστη, μια προτροπή για την κάθαρση της ψυχής του, ώστε να μπορέσει επί της ουσίας ν’ αντιληφθεί τα νοήματα αυτών των «Διαλόγων».
«Η μελέτη αυτή θα θεωρηθεί ίσως περιττή από τον αναγνώστη που δεν έχει ποθήσει να υπερβεί την καθημερινή ανάγκη. Όμως μπορεί ν’ αποδειχθεί και γι’ αυτόν χρήσιμη, αν θελήσει να συμπαθήσει με μια γνήσια πνευματική αγωνία. «Η μέριμνα του αιώνος και η απάτη του πλούτου συμπνίγει τον λόγον, και άκαρπος γίνεται», κατά τον Ευαγγελιστή(Ματθ. ΙΓ΄ 22-23). Ο σύγχρονος άνθρωπος κινδυνεύει να χάσει την ψυχή του, αν δεν απομακρυνθεί από την έρημο που τον περιβάλλει και δεν καθαρθεί στα νάματα που έχει στερηθεί – τα μυθικά, τα φιλοσοφικά, τα αισθητικά, τα θρησκευτικά. Μόνο με τονωμένες τις λειτουργίες της ψυχής του, θα καταστεί ικανός να ενδιαφερθεί για τα ζωτικά προβλήματα που ερευνώνται στους «Διαλόγους σε μοναστήρι» και να εκτιμήσει το δώρο που του έκαμε ο συγγραφέας τους».
ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ : ΕΚΦΡΑΣΗ ΤΙΜΗΣ ΣΤΟΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΤΣΑΤΣΟ. ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΣΤΟ ΕΘΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΑΘΗΝΑ 1982.
