Mέ αφορμή το πρώτο ανέβασμα της “Βαλκυρίας” στην Ελλάδα ρίχνουμε μια ματιά στους δύο Άρχοντες των Δακτυλιδιών, τον συνθέτη Ριχάρδο Βάγκνερ και τον καθηγητή Τόλκιν και πως χρησιμοποιούν δύο κακόβουλα δακτυλίδια για να μας πουν κάτι για την ανθρώπινη κατάσταση
του Πώλ Κράουζε*
To “Δακτυλίδι των Νίμπελούνγκεν” του Ριχάρδου Βάγκνερ είναι ένα αριστούργημα της μοντέρνας τέχνης και πιθανώς ο μεγαλύτερος θρίαμβος του καλλιτεχνικού πνεύματος από το 1800 και μετά. “Ο Άρχοντας των Δακτυλιδιών” του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν θεωρείται επίσης ένα λογοτεχνικό αριστούργημα και ψηφίσθηκε το “πιο αγαπημένο μυθιστόρημα” του Ηνωμένου Βασιλείου κατά την διάρκεια ανάλογου δημοψηφίσματος του BBC. Kαι οι δύο ιστορίες αντλούν από την Βορειοευρωπαϊκή μυθολογία με τον Βάγκνερ να μπολιάζει την δικιά του ιστορία με το Γερμανικό φολκλόρ και μύθο και ο Τόλκιν να φέρνει έναν αόρατο Καθολικισμό και έναν εγγλέζικο παστοραλισμό (ειδυλλιακή σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και την αγροτικό περιβάλλον) στο δικό του δράμα. Το έργο του Τόλκιν έχει αποδειχθεί οικονομικά πετυχημένο, γεννώντας μια σειρά από ταινίες τόσο κινουμένων σχεδίων όσο και με ηθοποιούς, ενώ το οπερατικό δράμα του Βάγκνερ συνεχίζει να είναι βασικό έργο του λυρικού θεάτρου σε Λονδίνο και τις Ηνωμένες Πολιτείες, σχεδόν 150 χρόνια μετά την σκανδαλώδη και αποτυχημένη πρεμιέρα στην Βαυαρία παρόλο την μόνιμο χλεύασμα των αρχικών προθέσεων του συνθέτη.
Ο Αποχαιρετισμός του Βόταν από την “Βαλκυρία” του Ριχάρδου Βάγκνερ. Πίνακας του Ντέλιτζ
Οι ομοιότητες ανάμεσα στις δύο ιστορίες έγιναν σημείο εστίασης, ειδικά από όταν ο Πήτερ Τζάκσον αποφάσισε να μεταφέρει τις ιστορίες του Τόλκιν στην μεγάλη οθόνη. Στο κάτω κάτω της γραφής και οι δύο έχουν ένα κακόβουλο δακτυλίδι στην καρδιά της ιστορίας τους. Εκεί βέβαια οι ιστορίες παρεκκλίνουν με ριζικό τρόπο και απορριπτέες συζητήσεις σχετικά με το κατά πόσο ο Τόλκιν “έκλεψε” από τον Βάγκνερ μας αποσπούν από το ολοφάνερο: ότι ο ίδιος ο Τόλκιν σημείωσε “Και τα δύο δακτυλίδια είναι στρογγυλά και εκεί σταματάει η ομοιότητα ”. Ως Καθηγητής της Αγγλο-Σαξωνικής γλώσσας και γνώστη της Βορειοευρωπαϊκής Μυθολογίας, εκείνο που δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς είναι ότι ο Τόλκιν άντλησε επιρροές από την ίδια πηγή με τον Βάγκνερ. Παρόλο το ίδιο υλικό από όπου άντλησαν έμπνευση- την Ισλανδική Έδδα- οι δύο τους προχώρησαν να πουν τελείως διαφορετικές ιστορίες.
Το έργο του Τόλκιν είναι μια ιστορία για την αρετή και την σωστή εξάσκηση της εξουσίας, μαζί με το να περιέχει τον βαθύ και παμπάλαιο συντηρητισμό του καθηγητή, βασισμένο στο δέσιμο με την γη και το Νεοπλατωνικό ιδεώδες του να βρει κανείς πατρίδα στην θεϊκή τάξη που έχει εμφυτευθεί στην Φύση. Το έργο του Τόλκιν για χόμπιτ, ανθρώπους, ένα νάνο, ένα εξωτικό και ένα μάγο, που ξεκινούν μια πορεία για να καταστρέψουν το δακτυλίδι κυριαρχείται από παρέλαση και τραγούδι. Οι πρωταγωνιστές μας, ειδικά ο Φρόντο Μπάγκινγκς και ο Σάμγουάιζ Γκάμτζη πορεύονται και πορεύονται και πορεύονται. Το τοπίο και η προέλαση είναι χορταστικά στην διάρκεια του “Άρχοντα των Δακτυλιδιών” και προσθέτουν μια γραφική ζωντάνια στην διήγηση: “ Οι σκιές των δένδρων ήταν μακριές και λεπτές στο γρασίδι καθώς ξεκίναγαν πάλι. Το λυκόφως τους περιτριγύριζε καθώς έμπαιναν κρυφά στο μονοπάτι. Ο δυτικός άνεμος αναστέναζε ανάμεσα από τα κλαδιά. Τα δένδρα ψιθύριζαν. Σύντομα ο δρόμος ξεκίνησε να κυλάει απαλά αλλά σταθερά στο σούρουπο.”
Illustration: Kilian Erg
Για όλην την κριτική που κατευθύνθηκε από λάτρεις του Τόλκιν στον Πήτερ Τζάκσον, εκείνο για το οποίο μπορεί να λεχθεί ότι σωστά ο Τζάκσον δέχθηκε κριτική είναι ότι συρρίκνωσε την κεντρική θέση που είχε ο Σάρουμαν ως ο βασικός κακός του βιβλίου.
Ο Σάρουμαν, ο πιο σοφός και δυνατός από όλους τους μάγους υποκύπτει στον πειρασμό της εξουσίας, που εκπροσωπούν το δακτυλίδι και ο Σάουρον. Καταστρέφει το δάσος, τον κόσμο της ζωής γύρω από τον πύργο του και εξαπολύει τις τερατώδεις μηχανές πολέμου, που ο ίδιος δημιούργησε. Ενώ το Φρούριο Άϊζενγκάρντ τελικά καταλαμβάνεται, ο Σάρουμαν το σκάει, την στιγμή που οι ήρωες μας υπερασπίζονται την Μίνας Τίριθ και μπαίνουν κρυφά στην Μόρντορ, καταλαμβάνοντας το Σάιρ και επιβάλει εκεί την όξινη ιδεολογία της εκβιομηχάνισης, πριν ανατραπεί και τελικά σκοτωθεί από τον Φρόντο, τον Σάμ και όλους τους υπόλοιπους χόμπιτ του Σάιρ στην επιστροφή τους στα σπίτια τους που τόσο είχαν νοσταλγήσει. Η εκβιομηχάνιση είναι ο μεγάλος εχθρός στον “Άρχοντα των δακτυλιδιών” και ο Σάρουμαν, ο Σάουρον και οι υπόλοιποι είναι απλώς εκφραστές του πνεύματος που κτίζει “σκοτεινούς σατανικούς μύλους”.
Ο Κρίστοφερ Λη ως Σάρουμαν στον κινηματογραφικό “Αρχοντα των Δακτυλιδιών”
Άλλη μία από τις αληθινά παιδαγωγικές πλευρές του έργου του Τόλκιν είναι η άποψη πως η θυσία κουβαλά το βάρος να οδηγήσει το δακτυλίδι στην καταστροφή του. Η θυσία, υπονοεί ο Καθολικός Τόλκιν σε όλη την διάρκεια της ιστορίας, είναι η μεγάλη δύναμη της σωτηρίας. Περισσότερο και από την επιστροφή του βασιλιά, όσο σημαντική και αν είναι εκείνη, είναι η θυσία που θριαμβεύει ενάντια στις δυνάμεις του κακού.
Οι ταινίες του Τζάκσον είναι αξιέπαινες στο ότι δείχνουν το πόσο μακρυά πάει η στοργή που νοιώθει ο Σάμ για τον Φρόντο και τις θυσίες που κάνει για να δει ολοκληρωμένη την αναζήτηση τους. Παρόλα αυτά, ο τρόπος που η ταινία απεικονίζει τον Σαμ ωχριά μπροστά στον Σάμγουαιζ του Τόλκιν, που είναι ο αδιαμφισβήτητος ήρωας των μυθιστορημάτων. Ο ίδιος ο Τόλκιν είπε σε ένα γράμμα του προς τον άνθρωπο που υπήρξε η πραγματική έμπνευση για τον Σαμ: “ Μπορώ να σου πώ μόνο, προς ανακούφιση σου, ότι ο “Σάμ Γκάμτζη” της ιστορίας μου είναι ο πιο ηρωϊκός χαρακτήρας, που τώρα λατρεύεται, από πολλούς αναγνώστες μου, παρόλο που η καταγωγή του είναι αγροτική”.
Ο Σαμγουάιζ ως σύμβολο της θυσιαστικής φιλίας και πρότυπο Χριστιανού
Σε όλη την διάρκεια του “Άρχοντα των Δακτυλιδιών” βλέπουμε τον Σάμγουάιζ να κουβαλά το βάρος μιας φιλίας γεμάτης αίσθησης του καθήκοντος, συμπεριλαμβανομένου του δακτυλιδιού στις φωτιές του Βουνού της Καταστροφής. Χωρίς τον Σαμ, ο Φρόντο και το δακτυλίδι ποτέ δεν θα έφταναν στον τελικό προορισμό τους Όπως γράφει και ο Τόλκιν με χάρη και ποιητικό τρόπο “Σε αυτήν την ώρα της δοκιμασίας ήταν η στοργή του Σαμ για τον αφέντη του που βοήθησε περισσότερο από όλα να τον κάνει να μείνει σταθερός (στην αποστολή του), αλλά βαθιά μέσα του ζούσε ακόμα ακατάβλητη η απλή αίσθηση λογικής του χόμπιτ: ήξερε στο βάθος της καρδιάς του ότι δεν είναι αρκετά μεγάλος για να κουβαλήσει ένα τέτοιο βάρος , ακόμα και αν τέτοια οράματα δεν ήταν απλώς ένα ξεγέλασμα για να τον προδώσει.” Η φύση του Σάμ αποκαλυπτεται στο νιάξιμο του για το Μπίλ το Πόνυ. Ο Πλούταρχος είπε ότι καταλαβαίνεις έναν άνθρωπο από το πως φέρεται στα ζώα, και εδώ ο Σάμγουάιζ Γκάμτζι είναι ο πιο ολοκληρωμένος χόμπιτ που έζησε ποτέ.
Το έργο του Τόλκιν συμπεριλαμβάνει τρεις αναγνωρίσιμες ερωτικές υπο-πλοκές: τον έρωτα ανάμεσα στον Άραγκορν και την Άργουεν, ανάμεσα στον Σάμ και την Ρόζι και της Εόγουϊν για τον Άραγκορν. Αυτός της Εόγουϊν είναι ο πιο δυναμικός, εν μέρει γιατί ο έρωτας της για το Άραγκορν είναι δίχως ανταπόκριση. Παρόλο που ο Αραγκόρν δεν ανταποκρίνεται και δεν μπορεί να αναταποκριθεί στον έρωτα της, εκείνη είναι ακόμα ερωτευμένη με τον Άραγκορν μέσα από τις ταλαιπωρίες και τις δοκιμασίες (για να μην αναφέρουμε ότι είναι η πιο ανεπαίσθητα ορατή στα βιβλία εκτός από τον γάμο του Σαμ και της Ρόζι στο τέλος της “Επιστροφής του Βασιλιά”).
Παρόλα αυτά, η ερωτική διάσταση του “Άρχοντα των δακτυλιδιών” είναι κατά κάποιον τρόπο αδύναμη, αν και μόνο γιατί ο έρωτας δεν είναι το κεντρικό θέμα στο έργο του Τόλκιν. Η θυσία του Σαμ, η καταστροφή του κόσμου από την ιδεολογία εκβιομηχάνισης του Σάρουμαν για το τέλος του μαζικού πολέμου και η αρετή της επιμονής είναι τα βασικά θέματα που κινούν τον “Άρχοντα των δακτυλιδιών” από το Σάιρ στις φωτιές του Βουνού της Καταστροφής και ξανά πίσω . Η αγάπη είναι πολύ στενά συνδεδεμένη με όλα αυτά τα θέματα και τους αγώνες, αλλα όχι το κεντρικό θέμα του έργου του Τόλκιν. Η μεγαλύτερη αγάπη που κινεί το έργο είναι η γεμάτη αυτοθυσία φιλία του Σαμ για τον Φρόντο – κάτι που στερείται του ερωτισμού, τόσο συχνό σε πολλές ρομαντικές πλοκές στην μυθοπλασία φαντασίας. (Θα έπρεπε, παρόλα αυτά να σημειώσω ότι η κεντρικότητα του ερωτικού στοιχείου και του libido dominandi είναι πιο πολύ θεατή στο Legendarium και στους μεγάλους μύθους της Μέσης Εποχής στην Πρώτη Εποχή, εδικά στην λεπτομερή περιγραφή της πτώσης της Γκόντολιν)
Μία από τις πιο περίεργες πλευρές του πως γίνεται αντιληπτός ο Τόλκιν στο κοινό είναι πως οι αποκαλούμενοι αμερικανοί φιλελεύθεροι (σημ μετ: εννοεί της αριστεράς) έχουν προσκολληθεί στο υποτιθέμενο αντιεξουσιαστικό μήνυμα του έργου. Το πρόβλημα είναι ότι ο Τόλκιν δεν παρουσιάζει κανένα αντιεξουσιαστικό μήνυμα στο έργο του. Η εξουσία δεν είναι κάτι εκ γενετής κακό, η εξουσία πρέπει να ασκείται μέσα σε σωστά όρια και μέσω σωστής εξουσίας. Είναι μια πολύ Καθολική και πολύ ιεραρχική άποψη. Οι Επίτροποι της Γκόντορ, και πιο ειδικά ο Ντένεθορ Β!, είναι αδύνατοι να νικήσουν την επέλαση του κακού, όχι γιατί είναι ίδιοι κακοί- ο Ντενέθορ είναι πιο συμπαθητική, αν όχι τραγική φιγούρα στο βιβλίο (σε αντίθεση με την κινηματογραφική μεταφορά) – η επειδή στερούνται της δύναμης να αντιμετωπίσουν το κακό, αλλά επειδή είναι απλοί επιστάτες του θρόνου και όχι εκπρόσωποι της νόμιμης δύναμης και εξουσίας. Ο αληθινός κληρονόμος του Αϊζιλντουρ πρέπει να ξαναενώσει αυτό που έσπασε από τα λάθη τους πριν από πολύ καιρό. Κανένας επιστάτης δεν μπορεί να το διορθώσει.
Αιμορραγώντας μέσα στις σελίδες του Άρχοντα των Δακτυλιδιών” υπάρχει μία πολύ Καθολική κατανόηση της πολιτικής φιλοσοφίας: νομιμότητα της διαδοχής στον θρόνο. Ο Άραγκορν δεν είναι μόνο ο ενσαρκώμενος Χριστός της ιστορίας (αληθινά ο Άραγκορν ως Χριστός είναι μια υπερτιμημένη ερμηνεία), είναι, πιο αληθινά και αντιπροσωπευτικά, ο Ιακωβινικός νόμιμος διεκδικητής στον θρόνο (αναφορά στην Καθολική Εξέγερση των οπαδών του Ιάκωβου Β!). Ο Τόλκιν, η πιο συντηρητική (με την πολιτική έννοια) λογοτεχνική φυσιογνωμία του 20ου αιώνα, ήταν Ιακωβίνος ψυχή και πνεύματι. Αυτό αντανακλανάται στον Άραγκορν, από την στιγμή που μόνο ο Άραγκορν, ο πραγματικός κληρονόμος του Άϊζιλντουρ, είναι αυτός ο οποίος μπορεί να ασκήσει την εξουσία στην Γκόντορ – και γενικότερα τους ανθρώπους- ώστε να προκύψει κάτι εποικοδομητικό και χρήσιμο. Πουθενά ο Τόλκιν δεν καταδικάζει την εξουσία ως τέτοια, αντίθετα καταδικάζει την άσκηση της εξουσίας από παράνομους διεκδικητές και αποκαλύπτει το ρεύμα διάβρωσης και διαφθοράς που αυτή φέρνει.
Ο Άραγκορν ως νόμιμος κληρονόμος του Άϊζιλντουρ παραπέμπει στον Βασιλεα Ιάκωβο Β!, σύμβολο για τον Καθολικό Τόλκιν
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ
* Ο Paul Krause είναι ο αρχισυντάκτης του VoegelinView, της ηλεκτρονικής εφημερίδας τέχνης, και κλασσικών σπουδών της Eric Voegelin Society, αφιερωμένης στην προώθηση του έργου του φιλοσόφου Έρικ Βέγκελιν. Είναι αρθρογράφος, κλασσικιστής και podcaster. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγκχαμ δίπλα στον συντηρητικό φιλόσοφο Σερ Ρότζερ Σκρούτον. Τα βιβλία του συμπεριλαμβάνουν τα Finding Arcadia: Wisdom, Truth, and Love in the Classics (Academica Press, 2023) και The Odyssey of Love: A Christian Guide to the Great Books (Wipf and Stock, 2021).
