
Με αφορμή το πρώτο ανέβασμα της “Βαλκυρίας” του Βάγκνερ από την ΕΛΣ σε συμπαραγωγή με την Βασιλική όπερα της Δανίας, συνεχίζουμε με το δεύτερο μέρος (το πρώτο μέρος εδώ) ενός ενδιαφέροντος άρθρου για τους δύο Άρχοντες των Δακτυλιδιών , τον συνθέτη Ριχάρδο Βάγκνερ και τον καθηγητή Τόλκιν και πως χρησιμοποιούν δύο κακόβουλα δακτυλίδια για να πούν κάτι πνευματικό για την ανθρώπινη κατάσταση.
του Πώλ Κράουζε
για το VoegelinView
Πάνω από όλα, η γενική ιστορία του “Άρχοντα των δακτυλιδιών” είναι ένα εσχατολογικό δράμα ντυμένο σαν ιστορία φαντασίας. Μέρος της γοητείας του “Άρχοντα των Δακτυλιδιών” βρίσκεται είναι ότι κινείται στην ψυχολογία του καλού εναντίον του κακού και μια τελική σύγκρουση με ένα “χάπυ έντ”. Ο “Αρχοντας των Δακτυλιδιών” είναι ένας κρυπτοχιλιαστικός μύθος, όπου τα κακά της ιστορίας και της ανθρωπότητας εξιλεώνονται και μια όμορφη γαλήνη γεννιέται η οποία εκπροσωπεί τον “παράδεισο” που όλοι επιθυμούμε.
Σε αντίθεση, ο Ριχάρδος Βάγκνερ “ήταν ένας καλλιτεχνης με ατζέντα, και αυτή η ατζέντα δεν ήταν τίποτα λιγότερο από την σωτηρία της ανθρωπότητας ” όπως έχει πει ο παλιός δάσκαλος μου Ρότζερ Σκρούτον. Ο κύκλος του “Δακτυλιδιού” του Βάγκνερ δεν λέει καμμιά καινούργια ιστορία. Ένα υπέροχο σκηνικό νατουραλιστικού κήπου, μια ηρωϊκή περιπέτεια, το σκότωμα ενός δράκου, μια προδοσία, μία αδελφοκτονία και η πτώση του ανθρώπου από την πρωταρχική χάρη, όλα αυτά έχουν μακρές παραδόσεις που πηγαίνουν πίσω χιλιάδες χρόνια, πριν ο Βάγκνερ κάνει την εμφάνιση του. Παρόλα αυτά, ο τρόπος που ο Βάγκνερ λέει την ιστορία ήταν κάτι καινούργιο.

Ο μεγάλος συντηρητικός φιλόσοφος Ρότζερ Σκρούτον , ο ιδανικός ερμηνευτής του “Δακτυλιδιού” του Βάγκνερ
Η έκφραση του Βαγκνερικού Gesamtkunstwerk, του συνολικού έργου τέχνης, που αναπαρίσταται καλύτερα μέσω της χρήσης εκ μέρους του συνθέτη των λάιτμοτίβς αποτελούν την νέα πλευρά του δράματος του Βάγκνερ. Η ποίηση, το τραγούδι και η μουσική, όλα ενώνονται για να πούν την ιστορία, αλλά η μουσική παίρνει τον βασικό ρόλο και λέει η ίδια την ιστορία. Από τότε η επίδραση του Βάγκνερ έχει γίνει αισθητή, ειδικά στο Χόλλυγουντ, όπου το λάιτμοτίβ έχει γίνει βασικό στοιχείο της μουσικής του Τζων Γουίλλιαμς, του πιο αξιοσημείωτου ανάμεσα στους κινηματογραφικούς συνθέτες του Χόλλυγουντ.

Το λάιτμότιβ του Βάγκνερ μεταφυτεύθηκε στα συμφωνικά σάουντρακς του Τζων Γουίλλιαμς
Το “Δακτυλίδι των Νιμπελούνγκεν” (η πιο σωστά του Νίμπελουνγκ) είναι μια πολύ διαφορετική ιστορία από τον “Αρχοντα των δακτυλιδιών” του Τόλκιν, γιατί το “Δακτυλίδι” του Βάγκνερ είναι ένα Χεγκελιανό και ψευδό-Φώυερμπαχιανό δράμα για τις απαρχές της αγάπης και πως η αγάπη – και όχι η νόμιμη εξουσία- νικά το κακό. Ο Βάγκνερ αγγίζει την καρδιά της ανθρώπινης κατάστασης με ένα τρόπο που το έργο του Τόλκιν ποτέ δεν έκανε, παρόλο που ο Τόλκιν ποτέ δεν ενδιαφερόταν να μπει στην καρδιά της αγάπης και της λαγνείας, του ιερού και του ανίερου, του θανάτου και της λύτρωσης με τον τρόπο που έκανε ο Βάγκνερ.
Kάποιος δεν μπορεί να καταλάβει, για να μην πούμε να εκτιμήσει, τον Βάγκνερ, χωρίς μερικά από τα πνευματικά ρεύματα στα οποία είχε βουτήξει. Οι φιλόσοφοι που περισσότερο από άλλους επηρέασαν τον Βάγκνερ και την κοσμοθέαση του ήταν ο Λούντβιχ Φώυερμπαχ, ο Γκέοργκε Β. Φ. Χέγκελ και ο Άρθουρ Σοπενχάουερ. Ο Φώυερμπαχ και ο Χέγκελ ήταν εκείνοι με την μεγαλύτερη επιρροή πάνω στον Βάγκνερ για την σύνθεση του “Δακτυλιδιού”. Ο Φώυερμπαχ υποστήριζε την τότε σκανδαλώδη θέση του ότι οι θεοί ήταν παράσταση της ανθρώπινης φαντασίας και πόθου. Αυτό γίνεται πιο εμφανές στην δημιουργία των διάφορων θεών και τών ρόλων τους στον κύκλο του “Δακτυλιδιού”: ο Βόταν ο θεός που εκφράζει την λογική και την σκέψη, η Ερντα η αναπαράσταση της διαίσθησης και ο Λόγκε – ο πιο Φώυερμπαχικός θεός – είναι η ανθρώπινη συνείδηση, στην πιο ρασιοναλιστική μορφή, ο διάβολος που στέκεται στον ώμο του ανθρώπου και τον τσιγκλά. Η φιλοσοφία της συνείδησης του Χέγκελ άσκησε επίσης επιρροή στον Βάγκνερ.

Σοπενχάουερ και Χέγκελ: Δύο Γερμανοί φιλόσοφοι που επηρέασαν το έργο του Βάγκνερ
Από τον Χέγκελ, ο Βάγκνερ πήρε την πίστη ότι η εξέλιξη της συνείδησης οδήγησε στην πραγμάτωση της αγάπης. Ο Χέγκελ μπορεί να προώθησε την φιλοσοφία του περί ηθικής συνείδησης ως μια κίνηση προς την πραγματοποίηση μιας ηθικής κοινότητας, ενώ ο Βάγκνερ την αγκάλιασε για πιο ατομικιστικούς λόγους, αλλά το γενικό πλαίσιο της κατανόησης μέσω του αγώνα είναι έντονα συνυφασμένο μέσα στο δράμα. Μετά, υπήρξε το πάθος των νεανικών πολιτικών ημερών του Βάγκνερ, όταν ο φιλελευθερισμός και σοσιαλιστικός εθνικισμός απλωνόταν σαν φωτιά σε όλη την Ευρώπη και η συμμετοχή του Βάγκνερ στην Επανάσταση του 1848, που τον υποχρέωσε να διαφύγει (από το κρατίδιο της Σαξωνίας). “Ο Χρυσός του Ρήνου” και “Η Βαλκυρία” αποτυπώνουν αυτό το όνειρο της ενωμένης και ισότιμης Γερμανία, που πετάει τα λείψανα του νέου πτώματος της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, διατηρώντας όμως τις πανάρχαιες και ευγενικές ρίζες της και αναπτύσσοντας τις προς τους νέους ορίζοντες που προσφέρει η μοντερνικότητα .

Κολλάζ που παρουσιάζει τον Βάγκνερ ως ένοπλο επαναστάτη στην εξέγερση της Δρέσδης τον Μάιο του 1849
Ως γνωστόν, ο Βάγκνερ σταμάτησε την σύνθεση του μετά την “Βαλκυρία” και δεν θα επέστρεφε σε αυτήν για αρκετό καιρό. Άλλαξε τις πολιτικές του απόψεις και στην πορεία δεν πίστευε πλέον σε πολιτικές λύσεις στα σημαντικά ερωτήματα και προβλήματα της ζωής. Έτσι το δράμα μετατοπίζεται, έτσι η ιστορία προχωράει. Από την προοπτική ενός πολιτικού δράματος σε αυτό το πιο συναρπαστικό ερωτικό έπος που ανέβηκε ποτέ επί σκηνής.
Ο “Χρύσος του Ρήνου” ανοίγει με μια εξαιρετική γαλήνη του Ρήνου και με τις θυγατέρες του Ρήνου να παίζουν αισθησιακά στον ποταμό. Ο Άλμπεριχ. Ο άσχημος νάνος και σκληρός άνδρας, εμφανίζεται στην σκηνή. Αιχμαλωτίζεται από την απατηλή ομορφιά και τελειότητα των θυγατέρων του Ρήνου. Οι θυγατέρες του Ρήνου τον κοροίδεύουν και τον χλευάζουν. Θυμωμένος και τωρα έχοντας σκοπό τον βιασμό, ο Άλμπεριχ τσαλαβουτά στο ποτάμι για να πιάσει τις θυγατέρες του Ρήνου. Παλεύοντας με τις κόρες του Ρήνου, ο Άλμπεριχ ξαφνικά καταλαμβάνεται από τον θησαυρό που κάθεται στο βάθος της κοίτης του ποταμού. H Βόγκλίντε και η Βελγκούντε, οι ανεύθυνες θυγατέρες του Ρήνου, πληροφορούν τον Άλμπεριχ για τον θησαυρό και πως μπορεί να σφυρηλατηθεί σε δακτυλίδι και δίνει σε αυτόν που το φοράει αμέτρητη δύναμη, αλλά στην πορεία θα ξεχάσει την αγάπη (το λάιτμότιβ της απάρνησης παίζει αυτήν την στιγμή). Ο Άλμπεριχ παλεύει με τις θυγατέρες του Ρήνου , όχι πλέον για να τις βιάσει,α λλά για να αρπάξει τον θησαυρό. Το πετυχαίνει και προς απογοήτευση της Φλόσχίλντε για την ανευθυνότητα της αδελφής της, φεύγει μαζί τον θησαυρό.

Οι κόρες του Ρήνου κλαίνε για την αρπαγή του χρυσού τους Εικονογράφηση του Άρθουρ Ρέκχαμ
Πίσω στο βασίλειο των θεών, ο Βόταν είναι παρανοϊκός σχετικά με την επερχόμενη ημέρα της Κρίσης. Την Βαλχάλλα για να αποτρέψει την πτώση των θεών. Παίζουν και άλλοι παράγοντες. Η Φρίκε, η σύζυγός του, θέλει η Βαλχάλλα να ολοκληρώθεί για να μπορούν ξανά να μοιρασθούν ξανά ένα ζεστό κρεβάτι τραπέζι. Ο Φάζολτ και ο Φάφνερ, τα δύο αδέλφια Γίγαντες, που έχουν στρατολογηθεί για το κτίσιμο της Βαλχάλα, απαιτούν πληρωμή για τις υπηρεσίες τους. Ο Βόταν εντυπωσιάζει την Φρέια, την θεά ης ομορφιάς και του έρωτα, ως ένα είδος προκαταβολής στους Γίγαντες. Αβέβαιος του πως να πληρώσει τους Γίγαντες και να απελευθερώσει την Φρέια, ο Λόγκε εμφανίζεται και πληροφορεί τον Βόταν για ένα μεγάλο θησαυρό, τον οποίον μπορεί να χρησιμοποιήσει για να ξεπληρώσει τους Γίγαντες. . Ο Λόγκε λέει στον σοφισμό ότι το να κλέψεις από έναν κλέφτη δεν είναι κλοπή. Πεπεισμένος από τον εκλογικευμένο σοφισμό του Λόγκε, ο Βόταν αναχωρεί για την υπόγεια κόλαση, στην οποία κατοικούν οι Νιμπελούγκεν, ξεγελά τον Άλμπεριχ και του κλέβει το Τάρνχελμ το δακτυλίδι και τον υπόλοιπο θησαυρό. Ο Άλμπεριχ καταριέται το δακτυλίδι και το λαίτμότιβ της κατάρας ακούγεται για πρώτη φορά. Το δράμα του έρωτα, της λαγνείας, της δύναμης, της εξαπάτησης, της προδοσίας και της θυσίας έχει ξεκινήσει.

Ο Άντον Βαν Ρούυ ως Βόταν στο “Δακτυλίδι των Νιμπελούγκεν γύρω στο 1900 .
Εκείνο που κάνει το “Δακτυλίδι” τόσο δυναμικό δράμα είναι το πως αντιπαραθέτει την αγάπη με την εξουσία. Μέσα από τα λάιτμοτίβα της κατάρας και της απάρνησης, το κοινό ακούει την δυσοίωνη πραγματικότητα που κουβαλάει το δακτυλίδι. Αυτοί που καταλήγουν να το έχουν στην κατοχή τους πρέπει να ξεχάσουν την αγάπη. Έτσι όταν ο Βόταν το χρησιμοποιεί για να ξεπληρώσει τον Φάφνερ και τον Φάζολτ, το λάιτμότιβ της κατάρας παίζει καθώς τα αδέλφια διαπληκτίζονται και ο Φάφνερ κτυπάει με ρόπαλο μέχρι θανάτου τον Φάζολτ. Η αγάπη μου μοιραζόταν τα αδέλφια, για την οποία λέει ο Φάφνερ με τραγικό τρόπο στον Ζίγκφρηντ πριν πεθάνει, εξατμίζεται την στιγμή που “κερδίζει” το δακτυλίδι . Ανάμεσα στον Βάγκνερ και τον Τόλκιν, οι αντικρατιστές ελευθεριακοί ώφειλαν να αγαπήσουν περισσότερο τον Βάγκνερ- επειδή είναι η καταδίκη εκ μέρους του Βάγκνερ της πολιτικής και της εξουσίας που εμπεριέχει το δράμα.
Όπως έχω γράψει αλλού, ο κύκλος του “Δακτυλιδιού” “είναι ένας μύθος θυσιαστικής αγάπης και πως η θυσιαστική αγάπη είναι η μόνη πραγματική μορφή αγάπης που παρέχει νόημα, λύτρωση και σωτηρία στους θνητούς ανθρώπους , που είναι αφιερωμένοι να επιστρέψουν στην σκόνη, από την οποία προήλθαν”. Η πορεία προς την αγάπη ξεκινά με τον αρχέγονο έρωτα (με την σεξουαλική έννοια) όπως βλέπουμε στο “Χρυσό στου Ρήνου” και τους πόθους του Άλμπεριχ να ικανοποιήσει την σεξουαλική ορμή του μέσω του βιασμού των θυγατέρων του Ρήνου. Ο αρχέγονος έρωτας φαίνεται στο Πρελούδιο (ή στην Πράξη Α!) να είναι ανεπαρκής για την πληρότητα της αγάπης και ένας λόγος για την πτώση, την κατάχρηση και την τυραννία.

Ο Άλμπεριχ και οι κόρες του Ρήνου. Εικονογράφηση του Άρθουρ Ράκχαμ
Η “Βαλκυρία” εξελίσσει αυτό το δράμα του έρωτα που ξεδιπλώνεται για να αποκαλύψει τα όρια του έρωτα μέσω της ερωτικής πράξης. Ο ερωτικός πόθος ολοκληρώνεται αναγκαστικά στην ερωτική πράξη, με την οποια πραγματεύεται αυτό το μέρος του έργου. Ενώ τα δίδυμα, ο Ζίγκμουντ και η Ζιγκλίντε θα ολοκληρώσουν τον ερωτα τους – διαπράττοντας το έγκλημα της αιμομιξίας που η Φρίκε θα αναθέσει στον Βόταν να υπερασπιστεί μέχρι το τέλος της πράξης – ο έρωτας τους πηγαίνει πέρα από το απλό σέξ.
Υπάρχουν τρεις συγκλονιστικές γεμάτες αγάπη σκηνές στην “Βαλκυρία”. Η πρώτη είναι όταν ο εξαντλημένος πολεμιστής Ζίγκμουντ φτάνει στο σπίτι της Ζιγκλίντε και του μπάσταρδου συζύγου Χούντλινγκ. Η Ζιγκλίντε συμπάσχει με τον εξαντλημένο πολεμιστή με μια γυναικεία χάρη και μυστήριο που δεν έχουμε δεί από τότε που η Ρεβέκκα βοήθησε τον υπηρέτη του Αβραάμ στο βιβλίο της “Γένεσης”. Καθώς η Ζιγκλίντε περιποιείται τον εξαντλημένο Ζίγκμουντ, το λάιτμότιβ της αγάπης- το πιο όμορφο και σημαντικότερο λάιτμότιβ που θα μεταμορφωθεί σε λάιτμότιβ της Λύτρωσης μέσω της Αγάπης —ακούγεται. Η πρώτη στιγμή του λάιτμότιβ της αγάπης στερείται του σεξ. Αυτό που αποκαλύπτει εδώ ο Βάγκνερ είναι ότι η συμπόνοια είναι μία αναγκαία πλευρά της αγάπης (αλλά όχι η απόλυτη έκφραση της αγάπης).

Η Εύα Μαρία Γουέστμπρεκ ως Ζίγκλιντ και ο Τζόνας Κάουφμαν ως Ζίγκμουν Photo credit: Ken Howard /Metropolitan Opera
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ…