Καθαρά Δευτέρα σήμερα και με αφορμή την απαρχή της Σαρακοστής αποφασίσαμε να αναδημοσιεύσουμε ένα κείμενο για ένα από τα μεγαλύτερα χριστιανικά ποιήματα του 20ου αιώνα: την “Τετάρτη των Τεφρών” του Τ.Σ. Έλιοτ. Ο Έλιοτ φυσικά δεν ήταν Ορθόδοξος (άν και μέσω της Faber & Faber, όπου ήταν διευθυντής, έκανε γνωστή στον αγγλόφωνο κόσμο την Φιλοκαλία) αλλά τι σημασία έχει; Το πνεύμα της προσευχής, της μετάνοιας και της της πνευματικής αναγέννησης είναι που μετράει για εμάς.
Επ’ ευκαιρίας το ποίημα γράφτηκε μετά από όταν ο Έλιοτ βαπτίσθηκε ως Αγγλο-Καθολικός (πρίν ήταν Γιουνιταριστής) και υιοθέτησε έναν αντίστοιχο αυστηρό τρόπο ζωής. Αυτό αντανακλάστηκε στην νέα ποίηση του, που έφτασε στο απόγειο της με τα “Τέσσερα Κουαρτέτα”, ένα από μεγαλύτερα ποιήματα του 20ου αιώνα. Αναφέρεται δε στην απαρχή της νηστείας του Πάσχα για το μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Χριστιανοσύνης.
του Μπράντλεϋ Μπίρζερ*
Η “Τετάρτη των Τεφρών» (1) του Τ. Σ. Έλιοτ, ένα μνημειώδες έργο – το Καθαρτήριο ανάμεσα στην Κόλαση της «Έρημης Χώρας” και τον Παράδεισο των «Τέσσερων Κουαρτέτων»– ήταν πάντα, όσο θυμάμαι τον ενήλικο βίο μου, μια παρηγοριά και ένα μυστήριο για μένα.
Υποθέτω ότι παρέμεινε ως τέτοιο ακόμη και για τον ίδιο τον Μεγάλο Βάρδο του Εικοστού Αιώνα.
Ο Στήβεν Σπέντερ, ένας από τους φίλους του Έλιοτ, θυμάται έναν μαθητή να ρωτάει τον Έλιοτ, αφού μια ομάδα Ρωμαιοκαθολικών είχε μελετήσει το ποίημα με τον πατέρα Μάρτιν Ντ’ Αρσυ, «παρακαλώ, κύριε, τι εννοείτε με τη γραμμή. «Κυρία, τρεις λευκές λεοπαρδάλεις κάθισαν κάτω από έναν άρκευθο»; Στο οποίο ο Έλιοτ απάντησε κάπως απογοητευτικά: «Εννοώ, «Κυρία, τρεις λευκές λεοπάρδαλες κάθονταν κάτω από έναν άρκευθο».
Ρόμπερτ Βάγκνερ: Τρεις λεοπαρδάλεις κάθισαν κάτω από έναν άρκευθο
Αρκεί να γνωρίζουμε ότι η Κυρία, περιτριγυρισμένη από τις λευκές λεοπαρδάλεις, «τιμά την Παναγία στο διαλογισμό», επιτρέποντας στους γύρω της να «λάμπουν με λάμψη»;
Ίσως ναι και ίσως όχι. Μυστήριο παραμένει. Ω, Τόμας, τι σκεφτόσουν;
Ανεξάρτητα από αυτό, θα ήταν δύσκολο να απορρίψουμε τη διεισδυτική ευφυΐα και την Εικονιστική λαμπρότητα του ποιήματος του Έλιοτ του 1930, «Τετάρτη των Τεφρών».
Θα είμαι ο πρώτος —και ίσως ο τελευταίος, ποτέ δεν ξέρει κανείς το μέλλον, όπως μου υπενθύμιζε συχνά η σοφή γιαγιά μου— που θα παραδεχτώ ότι επέτρεψα στα πιο μυστηριώδη μέρη της «Τετάρτης των Τεφρών» του Έλιοτ να με αποσπάσουν από την ουσία, τον σκοπό, και το νόημα του ποιήματος.
Πίνακας του Τζούλιαν Φάλατ, ενός από τους πιο παραγωγικούς και σημαντικότερους ζωγράφους, που δείχνει ιερέα να βάζει στάχτες της Τετάρτης των Τεφρών στα κεφάλια των πιστών
Όμως, μια προσεκτική ανάγνωση αποκαλύπτει πολλά για τις προθέσεις του Έλιοτ με το καθαρτήριο ποίημα, μια στροφή προς ό,τι είναι Καλό, Αληθινό και Όμορφο. Όπως με όλους τους μοντερνιστές, ακόμη και (και, ίσως, ειδικά) τους Εικονιστές, ο Έλιοτ πρόσφερε ένα Μυστηριακό όραμα του χρόνου και του τόπου.
“Διότι γνωρίζω πως ο χρόνος είναι πάντα χρόνος
Και ο τόπος είναι πάντα και μόνο τόπος
Και ότι είναι τωρινό είναι τωρινό για μία μόνο φορά
Και μόνο για έναν τόπο” (2)
Όμως, ο τόπος και ο χρόνος δεν αρκούν, όπως κατάλαβαν ακόμα και αυτοί που δεν πίστεψαν. Αν πρόκειται να ακολουθήσουμε τη διδασκαλία του ανθρώπου που έτρεξε τον αγώνα, κατάλαβε ο Άγιος Παύλος, πρέπει να «Σώσουμε /Τον Χρόνο. Να Σώσουμε /Το αδιάβαστο όραμα στο ανώτερο όνειρο.”
Ο Διάβολος βάζει σε πειρασμό τον Ιησού
Πρέπει να εξαργυρώσουμε τον χρόνο μέσω της Χάρης και μόνο μέσω της Χάρης. Πράγματι, πρέπει να ζητήσουμε από την Χάρη να επικαλεστεί την Χάρη:
“Και προσεύχομαι στον Θεό να έχει έλεος επάνω μας
Και προσεύχομαι ώστε να μπορώ να λησμονήσω
Τα θέματα που συζητώ τόσο πολύ με τον εαυτό μου
Τόσο πολύ εξηγώ
Διότι δεν ελπίζω να γυρίσω πάλι
Άς αποκριθούν αυτές οι λέξεις
Για ότι έγινε να μην γίνει πάλι
Μήπως η Κρίση δεν είναι τόσο βαριά επάνω μας
Προσεύχου για μας τους αμαρτωλούς τώρα καί στην ώρα του θανάτου μας”
Όπως έγραψε ο Έλιοτ στον στενό του φίλο, τον κλασικιστή και χριστιανό ανθρωπιστή του Πρίνστον, Πωλ Έλμερ Μόρ, στις 2 Ιουνίου 1930: «Η μόνη πρωτότυπη συνεισφορά μου είναι πιθανώς μερικές υποδείξεις για το Vita Nuova (“Η Νέα Ζωή” του Δάντη), το οποίο μου φαίνεται έργο κεφαλαιώδους σημασίας για την πειθαρχία των συναισθημάτων. Το τελευταίο μου σύντομο ποίημα «Τετάρτη των Τεφρών» είναι πραγματικά μια πρώτη προσπάθεια για μια πρόχειρη εφαρμογή της φιλοσοφίας της “Νέας Ζωής” στη σύγχρονη ζωή». (Από την αλληλογραφία Τ. Σ. Έλιοτ και Πωλ Ε. Μωρ Princeton University Archives)
Σαφώς, ο Έλιοτ πρόσφερε στον φίλο και συνάδελφό του από το Σαιντ Λούις , Πωλ Ε. Μόρ, πολύ περισσότερη κατανόηση από ό,τι έκανε στον ανώνυμο και μπερδεμένο Αγγλικό Ρωμαιοκαθολικό φοιτητή.
Ο φιλόσοφος του Νέου Ουμανισμού και κορυφαίος λαϊκός απολογητής του 20ου αιώνα Πώλ Έλμερ Μορ
Όπως το έβλεπε ο Έλιοτ, το ποίημά του πρόσφερε ένα «σημείο καμπής», μια νέα ζωή, ένα βάπτισμα και αγιασμό του παλιού και του χρόνου και της ζωής και της αγάπης και της θυσίας και όλων των πραγμάτων που έχουν σημασία. Αυτή η νέα ζωή, με την Υπεραγία Θεοτόκο να δείχνει τον δρόμο, ξεκίνησε και τελείωσε με τον Ιησού Χριστό, τον Βασιλιά των πάντων, της ζωής και του θανάτου.
“Το βάδισμα των νέων ετών, θεραπεύοντας
Μέσα σ’ ένα σύννεφο λαμπρό δακρύων, τα έτη, θεραπεύοντας
Μ’ ένα καινούργιο στίχο στον αρχαίο ρυθμό . Σώσε
Τον χρόνο. Σώσε.
Το αδιάβαστον όραμα στ’ όνειρο το πιό ψηλό”
Μόνο μέσω της Χάριτος του Ενσαρκωμένου Λόγου, που θυσιάστηκε στο Λόφο των Κρανίων το απόγευμα της Παρασκευής, τρεις ώρες μετά το μεσημέρι, για την ακρίβεια. . . .
Σαλαβντόρ Νταλί: Ο Χριστός του Άγιου Ιωάννη του Σταυρού
Ω, Τόμας, τι θα ήταν ο κόσμος του μοντέρνου και του μεταμοντέρνου βόρβορου χωρίς εσένα; Εξαθλιωμένος, να είσαι σίγουρος, να είσαι σίγουρος, να είσαι σίγουρος.
Είθε να παρηγορήσετε τόσους πολλούς στον εικοστό πρώτο αιώνα όσο και στον εικοστό αιώνα. Είθε οι λευκές λεοπαρδάλεις σας να συνεχίσουν να μας μπερδεύουν και τα λόγια σας να μας στρέφουν – να μας μετατρέπουν – στην Αλήθεια, την Ομορφιά και την Καλοσύνη και ειδικά σε Εκείνον μέσω του οποίου έρχονται όλα τα καλά.
“Δίδαξε μας να κείμεθα ακίνητοι
Ακόμα και μεταξύ των βράχων
Ειρήνη μας στην βούληση Του
Κι ακόμη μεταξύ των βράχων
Αδελφή, μητέρα
Και πνεύμα ποταμού, πνεύμα της θάλασσας
Δέξου με να μην είμαι χωρισμένος
Και άσε την κραυγή μου να έρθει σε Σέ”
(1) Η Τετάρτη των Τεφρών (Ash Wednesday) γιορτάζεται από την Καθολική, την Προτεσταντική και Αγγλικανική Εκκλησία και σηματοδοτεί την πρώτη ημέρα της Σαρακοστής. Πρόκειται για την έναρξη μιας περιόδου προσευχής, νηστείας και μετάνοιας μέχρι την Ανάσταση του Κυρίου.
Οι ιερείς την ημέρα πριν την Τετάρτη των Τεφρών (Shrove Tuesday) καίνε τα βάγια από την Κυριακή των Βαϊων της προηγούμενης χρονιάς. Ανήμερα της λειτουργίας, οι ιερείς θα κάνουν σταυρούς με τη στάχτη είτε στα μέτωπα είτε στο επάνω μέρος του κεφαλιού των πιστών.
(2) Όλα τα αποσπάσματα από την “Τετάρτη των Τεφρών” του Τ. Σ. Έλιοτ προέρχονται από το βιβλίο Τ.Σ. Έλιοτ: Άπαντα τα Ποιήματα. Ελληνική μετάφραση και εισαγωγή Αριστοτέλης Νικολαϊδης (Εκδόσεις Κέδρος)
* Ο Bradley Birzer είναι καθηγητής ιστορίας, Kάτοχος της Έδρας Αμερικάνικων Σπουδών Russell Amos Kirk στο Χίλσντέηλ Κόλλητζ και συνιδρυτής του ηλεκτρονικού περιοδικού The Imaginative Conservative. Είναι επίσης γνωστός ως μελετητής του Τόλκιν και μία από τις καλύτερες παραδοσιοκρατικές πένες του σήμερα
Είναι ο συγγραφέας των βιβλίων: In Defense of Andrew Jackson (Σε υπεράσπιση του Άντριου Τζάκσον), Russell Kirk: American Conservative (Ράσελ Κέρκ: Αμερικανός Συντηρητικός), American Cicero: The Life of Charles Carroll (Ο Αμερικανός Κικέρων: Η Ζωή του Τσαρλς Κάρολ), Sanctifying the World: The Augustinian Life and Mind of Christopher Dawson (Καθαγιάζοντας τον Κόσμο: Η Αυγουστιανή Ζωή και Σκέψη του Κρίστοφερ Ντώσον) και J.R.R. Tolkien’s Sanctifying Myth: Understanding Middle-Earth (Ο Καθαγιαστικός Μύθος του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν: Καταλαβαίνοντας την Μέση Γη).
