της Αγγελίνας Σωτηρίου, Εθνομουσικολόγου.
Τα Χριστούγεννα και η εποχή του Δωδεκαημέρου γενικότερα δεν είναι απλά μια εορταστική περίοδος καθώς οι γιορτές των ημερών συμπίπτουν με το χειμερινό ηλιοστάσιο, το πέρασμα από το σκοτάδι στο φώς και την αλλαγή που συντελείται αυτή την περίοδο στη φύση. Καθώς οι μέρες αρχίζουν μεγαλώνουν και οι νύκτες μικραίνουν οι άνθρωποι γιόρταζαν από τα πανάρχαια χρόνια την αναγέννηση της φύσης και του φωτός.
Η περίοδος αυτή είναι η πιο κρίσιμη του ηλιακού κύκλου αφού ο ήλιος είναι στο πιο μακρινό σημείο από τη γη. Σε εποχές πολύ παλιές αρχέγονοι φόβοι ότι το φώς θα συνεχίσει να λιγοστεύει κυριαρχούσαν.
Η υπαρξιακή αγωνία του ανθρώπου και οι λαϊκές παραδόσεις, προλήψεις και δεισιδαιμονίες από τα πανάρχαια χρόνια θεωρούσαν τις μέρες αυτές ένα συμπαντικό πέρασμα από μια κατάσταση σε άλλη, μετάβαση κατά την οποία οι ισορροπίες εύκολα διαταράσσονται. Για αυτόν ακριβώς τον λόγο η παράδοση των ημερών είναι συνυφασμένη με διάφορα έθιμα για να μπει καλά η χρονιά και αντιλήψεις για την ύπαρξη δυνάμεων, όπως οι Καλικάντζαροι που επιχειρούν να διαταράξουν τις ισορροπίες του σύμπαντος, οι οποίες αποκαθίστανται με την γιορτή των Επιφανίων με τον αγιασμό των υδάτων.
Στο πνεύμα των ημερών συναντούμε και τα κάλαντα των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων. Τραγούδια που εντάσσονται στον κύκλο του χρόνου και αποτυπώνουν με παραστατικό τρόπο σε γλώσσα εύκολα αντιληπτή τα γεγονότα της εορτής. Συνήθως τραγουδιούνται την παραμονή κάθε μιας από τις γιορτές από ομάδες παιδιών που γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι και συνοδεύονται από φιλοδώρημα των νοικοκυραίων προς τους καλαντιστές.
Η ονομασία κάλαντα προέρχεται από τις καλένδες εορτασμούς για την αρχή του μήνα στην Αρχαία Ρώμη με πιο γνωστές τις Καλένδες του Ιανουαρίου της έναρξης δηλαδή κάθε Νέου Έτους. Η καταγωγή τους είναι δηλαδή συνδεδεμένη με προχριστιανικές γιορτές.
Τα κάλαντα έχουν γλώσσα και ύφος που φανερώνει ότι αρχικά γράφτηκαν από λόγιους, ανθρώπους τις εκκλησίας. Χαρακτηριστικά τέτοιου ύφους είναι τα Βυζαντινά Κάλαντα των Κοτυώρων του Πόντου ( βλέπετε σύνδεσμο 1).
Με την πάροδο του χρόνου σε αρκετές περιπτώσεις έχουν δεχτεί έντονες τις επιδράσεις των τοπικών διαλέκτων διατηρώντας ταυτόχρονα έντονα τα στοιχεία της λόγιας καταγωγής τους. Πέρα από τις πληροφορίες για την σχετική γιορτή περιέχουν ευχές για υγεία και μακροημέρευση και παινέματα για τους νοικοκύρηδες του σπιτιού:
«Χρόνια πολλά να ζήσετε, να ‘στε ευτυχισμένοι/τζιαι στο κορμίν τζιαι στην ψυσιήν να ‘σαστεν πλουμισμένοι» Κυπριακά Κάλαντα Χριστουγέννων(2)
«Κυρά ψηλή κυρά λιγνή κυρά γαϊτανοφρύδα/κυρά μου όταν στολίζεσαι να πας στην εκκλησιά σου/ βάνεις τον Ήλιο πρόσωπο και το φεγγάρι αγκάλη/και τον καθάριο αυγερινό τον βάζεις δακτυλίδι/ εδώ που τραγουδήσαμε πέτρα να μην ραΐσει/κι’ ο νοικοκύρης του σπιτιού χρόνους πολλούς να ζήσει » Κάλαντα Πελοποννήσου (3)
Τέλος κατέληγαν σε αίτημα φιλοδωρήματος:«Δώστε μας και τον κόκορα δώστε μας και την κότα/Δώστε μας και πεντ’ εξ’ αυγά να πάμε σ’ άλλη πόρτα.» Κάλαντα Πελοποννήσου (3)
Και βεβαίως εάν οι καλαντιστές έκριναν πως το φιλοδώρημα δεν ήταν ικανοποιητικό ακολουθούσαν σκωπτικοί στίχοι για τον σφιχτοχέρη νοικοκύρη
“Αφέντη μου στην κάπα σου χίλιες χιλιάδες ψείρες άλλες γεννούν άλλες κλωσούν κι άλλες αυγά μαζώνουν”
Στην Ανθρωπολογία της Μουσικής (1964) που αποτελεί έργο ορόσημο για τον κλάδο της Εθνομουσικολογίας και πιο συγκεκριμένα στο κεφάλαιο για τους στίχους των τραγουδιών (A study of songtexts), ο πρωτοπόρος Αμερικανός Εθνομουσικολόγος Άλαν Μέρριαμ, αναφέρει χαρακτηριστικά ότι πολλές φορές οι τραγουδισμένοι στίχοι έχουν την δύναμη να εκφράσουν πράγματα που δεν θα ήταν εύκολο να ειπωθούν με άλλους τρόπους- όπως την δυσαρέσκεια για το μικρό φιλοδώρημα ή την απαίτηση για κόκορα και κότα που απαντούμε στα κάλαντα της Πελοποννήσου
Με τον τρόπο αυτό εκτονώνονται οι όποιες εντάσεις μεταξύ ατόμων και ομάδων εντός του κοινωνικού συνόλου. Παρόμοια λειτουργούν οι ποιητικές μονομαχίες γνωστές ως τσιαττιστά.
Εξίσου σημαντικό ζήτημα που θίγει ο Μέρριαμ στο ίδιο βιβλίο και σχετίζεται με τα κάλαντα είναι οι χρήσεις και οι λειτουργίες της μουσικής σε σχέση με το κοινωνικό σύνολο και την κοινωνική ομάδα που μελετούμε καθώς μέσα από την μουσική συχνά έχουμε την επανεπιβεβαίωση των κοινωνικών δεσμών και δομών, την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και σταθερότητας, καθώς και τη διασφάλιση της πολιτισμικής συνέχειας.
Προχριστιανικά Στοιχεία στα Κάλαντα
Κατά τους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους οι μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες αποτέλεσαν χοάνη των πολιτισμικών χαρακτηριστικών των λαών οι οποίοι τους αποτελούσαν με αποτέλεσμα να παρατηρείται συχνά το φαινόμενο του θρησκευτικού συγκριτισμού της εισαγωγής δηλαδή της λατρείας ανατολικών θεοτήτων στον Ελληνικό και μετέπειτα στον Ρωμαϊκό κόσμο. Υπήρχε ταύτιση θεοτήτων ελληνικών και ανατολικών με κοινά στοιχεία και συχνά προέκυπταν και υβριδικές θεότητες.
Μια από τις περιπτώσεις αυτές είναι και αυτή του Μίθρα Θεού του Φωτός των Περσών του οποίου η γέννηση εορταζόταν κατά την έναρξη του χειμερινού ηλιοστασίου που σύμφωνα με το Ιουλιανό ημερολόγιο ξεκινούσε στις 25 Δεκεμβρίου. Η τοποθέτηση της εορτής των Χριστουγέννων στις 25 Δεκεμβρίου έγινε από τους πατέρες της εκκλησίας ακριβώς για να εκτοπίσουν την λατρεία των ειδωλολατρικών θεοτήτων. αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τη συγχώνευση λατρευτικά στοιχεία που προϋπήρχαν και να επιβιώσουν μέσα από το Χριστιανισμό παρά την φαινομενική σύγκρουση νέας και παλαιάς θρησκείας.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το κάλαντο των Χριστουγέννων της Θράκης (4):
«Σαράντα μέρες ,σαράντα νύχτες/η Παναγιά μας κοιλοπονούσε/
Κοιλοπονούσε, παρακαλούσε/ τους Αρχαγγέλους και ιεράρχες
Σεις αρχάγγελοι και ιεράρχες στην Σμύρνη πηαίντε μαμμές να φέρτε
Αγιά Μαρίνα Άγια Κατερίνα στην Σμύρνη πάνε μαμές να φέρουν
Κι’ όσο να πάνε κι όσου να έρθουν η Παναγία μας ξιλευτερώθη…»
και πιο κάτω:
«Σαν ήλιος λάμπει σα νιο φεγγάρι/ σα νιο φεγγάρι το παλληκάρι…»
Εδώ ακριβώς φαίνεται καθαρά η αντίληψη του μέσου λαϊκού ανθρώπου της παραδοσιακής κοινωνίας : ενώ σύμφωνα με την Εκκλησία η Παναγία γέννησε με υπερφυσικό τρόπο εδώ παρουσιάζεται να γεννά με τοκετό και μάλιστα με την συμπαράσταση ιεραρχών αρχαγγέλων και αγίων όπως ακριβώς και οι Αρχαίες Θεότητες. Με δεδομένο το γεγονός ότι πρόκειται για κάλαντο της Θράκης θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι είναι κατάλοιπο της Ορφικής λατρείας και της γέννησης του Απόλλωνα και κατ’ επέκταση του Μίθρα.
Εργαλείο μελέτης του λαϊκού πολιτισμού
Η έναρξη κάθε Νέου Έτους συμπίπτει με τη γιορτή Αγίου Βασιλείου Το κυπριακό πρωτοχρονιάτικο κάλαντο (5) είναι ίσως το πιο χαρακτηριστικό κείμενο για την γιορτή καθώς αναφέρεται στη ζωή του Μεγάλου Βασιλείου την καταγωγή του, την έφεση του στα γράμματα εισάγοντας με αυτό τον τρόπο τους ακροατές στο πνεύμα και τη σημασία τις γιορτής.
«Πάλι ακούσετε άρκοντες τι ήρταμεν να σας πούμεν/ πως αύριον είναι γιορτή τζιαι πρέπει να χαρούμεν /Αύριον εν Αρχιχρονιά πρώτη Ιανουαρίου /όπου γιορτάζεται παντού τ ‘ Αγίου Βασιλείου /Ζητώ χάρην που τον Θεόν τα λόγια μου να δέσω/ τον Άγιον Βασίλειον να σας τον επαινέσω/ Που τον αφέντην τον Θεόν ήτανε φωτισμένος/ τζιαι στων γραμμάτων την σπουδήν σοφίαν πλουτισμένος/ Γέννημαν της Καισάρειας βλαστός Καππαδοκίας/ τζιαι ποιητής θεόπνευστος της θείας λειτουργίας/αρχιερείς τον σέβονται παπάδες τον τιμούσιν οι άρκοντες τζιαι ο λαός σκυφτοί τον προσκυνούσιν………»
Και τέλος:
«Πρωτομηνιά, Πρωτoχρονιά τζιαι πάλε αρχή του Λόγου/ τζιαι εμείς καλώς σας ήυραμεν να ζιείτε τζιαι του χρόνου»
Υπογραμμίζοντας την αβεβαιότητα της πορείας του ανθρώπου
Στις μέρες μας τα Κάλαντα έχουν απολέσει τον ρόλο που είχαν στο παρελθόν καθώς έχουν σε μεγάλο βαθμό εκτοπιστεί από τα ξενόφερτα δυτικότροπα χριστουγεννιάτικα τραγούδια. Παραμένουν ωστόσο ουσιαστικό μέρος της εορταστικής ατμόσφαιρας των ημερών καθώς και της μουσικής μας παράδοσης μας. Είναι σημαντική πηγή πληροφοριών για τον πολιτισμό μας και απηχούν το σύστημα αξιών και τις αντιλήψεις των κοινωνιών του παρελθόντος από τις οποίες προέρχονται.
Από τα κείμενα των καλάντων αντλούμε πάρα πολλά στοιχεία σχετικά με τις θρησκευτικές γιορτές και την λατρεία. Αποτελούν δε, όπως και το σύνολο των δημοτικών μας τραγουδιών εργαλεία κατανόησης των αγροτικών κοινωνιών του παρελθόντος σε επίπεδο συνηθειών και αλλά και τρόπου σκέψης καθώς και αντίληψης θρησκευτικών και κοινωνικών πτυχών της καθημερινής ζωής.
Η μελέτη των Καλάντων και των άλλων δημοτικών μας τραγουδιών όχι μόνο μουσικά αλλά και σε επίπεδο πολιτισμικής ανάλυσης στο σύνολο τους- εφ’ όσον ο διαχωρισμός λόγου και μουσικής στο δημοτικό τραγούδι αποτελεί διαδικασία αφύσικη- είναι δυνατό να αποτελέσει σημαντικό εργαλείο γνωριμίας μα τον πολιτισμό και το παρελθόν μας .
Πρωταρχικό ρόλο στον τομέα αυτό έχει η Εθνομουσικολογία, ο κλάδος που κατ’ εξοχήν πραγματεύεται την μουσική ως πολιτισμό, και οι εκπρόσωποι της.
Βιβλιογραφία
Κυριακίδου -Νέστορος, Άλκη (1989)Λαογραφικά Μελετήματα Ι (Αθήνα: Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου).
Κυριακίδης, Στίλπων (1990) Το Δημοτικό Τραγούδι (Αθήνα: Ερμής).
Μέγας, Α.Γ. (1988) Ελληνικές Γιορτές και Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας (Αθήνα: Οδυσσέας).
Τερλικκάς, Μιχάλης (1999) Τα κάλαντα του Ελληνισμού (αδημοσίευτη εργασία)
Τσαγγάρη, Χαμπή (2005) Οι καλικάντζαροι τζιαι το παιξίμιν (Λευκωσία)
Merriam, Alan P (1964) Anthropology of Music ( Evanston, Illinois :Northwestern University Press)
Δισκογραφία
Αρχείο Ελληνικής Μουσικής- Κάλαντα Δωδεκαημέρου
Δόμνα Σαμίου- Ελληνικά Κάλαντα
Μιχάλη Τερλικκά- Των Γεννών τζιαι της Λαμπρής
Γιάννη Τσιαμούλη –Χριστός Γεννάται
