
Δημοσιεύουμε σήμερα το Α! μέρος της ομιλίας “Δικός σου μέχρι τον θάνατο …Ίων” της γνωστής ηθοποιού Γωγώς Ατζολετάκη για την ερωτική σχέση του Ίωνα Δραγούμη με την ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη.
Η ομιλία έγινε στις 30 Σεπτεμβρίου 2018 στα πλαίσια της “Γιορτής του Ίωνος 2018” και πραγματοποιήθηκε στο Αίθριο της Στοας του Βιβλίου στο Polis Art Cafe. O τίτλος της ομιλίας είναι το υστερόγραφα στις ερωτικές επιστολές του Δραγούμη προς την Κοτοπούλη. Ευχαριστούμε την κ Ατζολετάκη για την διάθεση του γραπτού υλικού.
της Γωγώς Ατζολετάκη
«Οι μεγάλοι έρωτες πάνε στον Παράδεισο» υποστηρίζουν κάποιοι. Εγώ θα πω ότι, μπορεί, να πηγαίνουν στον Παράδεισο, αλλά περνώντας μέσα από την Κόλαση. Ένας τέτοιος κολασμένος έρωτας είναι αυτός που ένωσε τον Ίωνα Δραγούμη με την ιέρεια της θεατρικής τέχνης στη χώρα μας: Τη Μαρίκα Κοτοπούλη.
Ο Δραγούμης ήταν αναμφισβήτητα ένας πολύ ερωτικός άνθρωπος. Δεν τον γνωρίσαμε, φυσικά, αλλά τουλάχιστον έτσι σκιαγραφείται από τις συμπεριφορές του, τα γραφόμενά του, και από τις μαρτυρίες αυτών που τον γνώρισαν.
Τη Μαρίκα Κοτοπούλη την πρωτοείδε στις 19 Μαρτίου του 1905 στο θέατρο «Ζιζίνια» της Αλεξάνδρειας, όπου ο Ίωνας Δραγούμης ήταν πρόξενος της χώρας μας. Την πρωτοείδε ως νέα ηθοποιό, να ενσαρκώνει την Ηλέκτρα στην Ορέστεια του Αισχύλου, με Αγαμέμνονα τον Εδμόνδο Φυρστ, μεγάλο όνομα στη θεατρική Ελλάδα της εποχής.

1904: Η Μαρίκα Κοτοπούλη πρωταγωνίστρια του Βασιλκού Θεάτρου ως Μαργαρίτα στο “Φάουστ” του Γκαίτε
Όμως εκείνο το βράδυ ο Δραγούμης –όσο κι αν εκτίμησε τη θεατρική δεινότητα της Κοτοπούλη– εκείνος γοητεύτηκε από μια αιθέρια Αλεξανδρινή ύπαρξη, που είχε πάει κι αυτή στο θέατρο να παρακολουθήσει την παράσταση μαζί με τον πατέρα της και τον σύζυγό της. Ήταν η Πηνελόπη Δέλτα. Κόρη
*Μ’ αυτή τη φράση τελείωνε σχεδόν πάντα τα γράμματα που έστελνε στην Κοτοπούλη ο Ίων Δραγούμης. «Δικός σου ως το θάνατο, Ίων». Και, όντως, ήταν δικός της ως τον θάνατο! του εκατομμυριούχου και κατόπιν εθνικού ευεργέτη Εμμανουήλ Μπενάκη… και σύζυγος του επιχειρηματία Στέφανου Δέλτα.

Ο Ϊων Δραγούμης (Κώστας Αρζόγλου) γνωρίζει την Πηνελόπη Δέλτα (Πέγκυ Σταθακοπούλου) στην Αλεξάνδρεια, όπως απεικονίζεται στο σήριαλ “Η Εκτέλεση”, βασισμένο στο μυθιστόρημα του Φρέντυ Γερμανού.
Στα μάλλον πληκτικά κοσμικά σαλόνια της Αλεξάνδρειας, όπου το ενδιαφέρον μονοπωλούσαν οι εμπορικές συναλλαγές και οι αριθμοί, θα βρει πρόσφορο έδαφος να καλλιεργηθεί ένας μεγάλος έρωτας μεταξύ του Ίωνα και της Πηνελόπης. Ένας έρωτας όμως αδιέξοδος. Εκείνη είναι παντρεμένη, μητέρα, και κόρη του πανίσχυρου Μπενάκη. Οι δυο ερωτευμένοι θα ταλαιπωρηθούν, θα ματώσουν, θα φτάσουν μέχρι την τρέλα, αλλά τελικά θα χωρίσουν. Το 1908 –τρία χρόνια αργότερα, δηλαδή– θα γράψει το τέλος σ’ αυτή την ιστορία, που ήταν ένα αληθινό μαρτύριο και για τους δυο. Τότε ήταν που η Πηνελόπη Δέλτα φόρεσε μαύρα, και δεν τα ξαναέβγαλε ποτέ όσο ζούσε. Βλέπετε, κάποιοι έρωτες είναι ορόσημα και καταλύτες ζωής.
Τον Νοέμβριο του 1908, ο Δραγούμης ξαναβλέπει για δεύτερη φορά την Κοτοπούλη. Στην Κωνσταντινούπολη τώρα. Εκείνος είναι πρώτος γραμματέας στην Πρεσβεία μας εκεί, και η Κοτοπούλη ταξιδεύει στην Πόλη για μια σειρά παραστάσεων.

Ο Ίων Δραγούμης (κάτω δεξιά) με την επίσημη στολή του Έλληνα διπλωμάτη
Να επισημάνω εδώ, ότι ήταν πολύ συνηθισμένο εκείνη την εποχή οι θίασοι των Αθηνών να δίνουν παραστάσεις για τους Έλληνες της Αλεξάνδρειας, της Κωνσταντινούπολης, της Σμύρνης… εκεί όπου υπήρχε έντονο το ελληνικό στοιχείο, και μάλιστα σε ανθηρή οικονομική κατάσταση. Μάλιστα, λέγεται, ότι οι θίασοι της εποχής εκείνης σωζόντουσαν οικονομικά και έβγαζαν πολλά σπασμένα, από τις παραστάσεις που έδιναν για τους ομογενείς.
Ως πρώτος γραμματέας της Πρεσβείας μας, λοιπόν, ο Δραγούμης κατέβηκε στο λιμάνι –τότε, στα 1908– για να υποδεχθεί τη μεγάλη ντίβα Μαρίκα Κοτοπούλη, που κατέπλευσε με το πλοίο της Λόυντ Τριεστίνα. Γνωρίστηκαν, εκείνη τον χαρακτήρισε «πολύ ζεστό άνθρωπο», κι εκείνος της έστειλε στο ξενοδοχείο μια θάλασσα από τριαντάφυλλα, που τα συνόδευσε μ’ ένα λιγόλογο σημείωμα:
«Σας περιμένω σε μια ώρα να πάμε βαρκάδα στο Βόσπορο, Ίων».
Και πήγαν βαρκάδα στο Βόσπορο, και το ίδιο βράδυ γυμνώθηκαν και εξερεύνησαν ο ένας το κορμί του άλλου… κι έτσι ξεκίνησε ένας καινούργιος μεγάλος έρωτας για τον Δραγούμη. Μια παθιασμένη σχέση με πολλά σκαμπανεβάσματα, σε μια εξ ίσου παθιασμένη και ομιχλώδη εποχή. Μαζί θα μείνουν (με κάποιες παρασπονδίες και από τις δυο μεριές) μέχρι το 1920. Μέχρι το θάνατο… μέχρι την εκτέλεση του Ίωνα Δραγούμη.

Η Κοτοπούλη το 1909 , την χρονια που τα φτιάχνει με τον Δραγούμη στον ρόλο της Στέλλα Βιολάντη
Η εποχή που διάλεξε ο έρωτάς τους ν’ ανθίσει, ήταν βέβαια από τις πιο δύσκολες περιόδους της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Στο προσκήνιο το Μακεδονικό (που ήταν αγκάθι στην ψυχή του Ίωνα), οι Βαλκανικοί πόλεμοι, και ο μέγας Εθνικός διχασμός.
Όμως παρ’ όλες τις αντιξοότητες, παρ’ όλες τις ζήλειες, τους καβγάδες και τους περιστασιακούς χωρισμούς, ο έρωτάς τους ήταν ένα άσβεστο καμίνι που τους σιγόκαιγε και τους εξαύλωνε σαρκικά. Η σαρκική τους επαφή θα πρέπει να ήταν πολλών μεγατόνων. «Κάθε φορά που πλάγιαζα μαζί του ένιωθα πως πλάγιαζα με τον Ερμή» θα πει η Μαρίκα Κοτοπούλη στην Έλλη Λαμπέτη τριάντα χρόνια μετά το θάνατό του.
Και ο Δραγούμης είπε στην Μαρίκα τον Μάιο του 1909 (μετά από μια σαρκική τους συνεύρεση):
«Τώρα που σ’ αγάπησα έτσι, αισθάνομαι μια συνουσία με όλα τα πράγματα του κόσμου».
Ένας τέτοιος έρωτας θα έπρεπε, φυσικά, να έχει ως κατάληξη το γάμο. Δύσκολο όμως το εγχείρημα για έναν γόνο της οικογενείας Δραγούμη και μιας θεατρίνας. Μην ξεχνάμε ότι το Γενάρη του 1910 ο πατέρας Στέφανος Δραγούμης έγινε πρωθυπουργός της χώρας.

Στέφανος Δραγούμης: Ο πατέρας του ϊωνος Δραγούμη που δεν θα ενέκρινε τον γάμο με την Κοτοπούλη
Βέβαια, στα 1909, ένα χρόνο, δηλαδή, μετά τη γνωριμία τους, ο Δραγούμης της πρότεινε γάμο, αποφασισμένος να αντιμετωπίσει τις αντιδράσεις της οικογένειάς του. (Δε λένε πως ο έρωτας νικά τα πάντα;…) Όμως η Κοτοπούλη αρνήθηκε τότε. Του είπε : «Τι σημασία έχει ένα παλιόχαρτο, Ίων ;»… Φαίνεται πως η θεατρίνα βαθιά μέσα της δεν ήθελε μόνιμη δέσμευση.
Όμως αυτή η ίδια θεατρίνα δυο χρόνια αργότερα (το 1911) θα τον σταυρώσει στην κυριολεξία για να την παντρευτεί. Δεν άντεχε πια να είναι η μαιτρέσα του. Μόνο που αυτός ο γάμος δεν θα μπορούσε με τίποτα να γίνει στην Ελλάδα. Έτσι οι δυο ερωτευμένοι πήγαν τον Απρίλιο του 1911 στη Σμύρνη για να παντρευτούν. Εκεί ο Δραγούμης ζήτησε από τον πρόξενο να τους εκδώσει μια άδεια γάμου. Ο πρόξενος όμως αρνήθηκε. Προφανώς το χέρι του μπαμπά Δραγούμη είχε φτάσει μέχρι τη Σμύρνη και είχε βάλει φρένο σε μια τέτοια προοπτική. Έτσι, δεν έγινε τότε ο γάμος – και δεν έγινε βέβαια ποτέ.
Το να έχεις σχέση με μια ηθοποιό, ισοδυναμούσε εκείνη την εποχή με το να έχεις σχέση με μια πόρνη. Δεν είχαν σε καμιά υπόληψη τις θεατρίνες – όσο σπουδαίες κι αν ήταν στη σκηνή. Τις θεωρούσαν γυναίκες ελευθερίων ηθών. Έτσι, κανείς από το χώρο της πολιτικής δεν έβλεπε με θετικό μάτι αυτόν τον έρωτα. Κι όταν τον Ιούλιο του 1910 ο Δραγούμης παραιτήθηκε από το Υπουργείο, βγήκαν πολλά μαχαίρια από τα θηκάρια. Για να συκοφαντήσουν. Οι κακές γλώσσες είπαν τότε ότι ο Δραγούμης «καταχράστηκε λεφτά και τα έδωσε στην ερωμένη του».
Επίσης είπαν ότι «πλαστογράφησε επιταγές για να της φτιάξει θέατρο». Και κάποιοι περισσότερο ευφάνταστοι διέδωσαν ότι «τον έδιωξαν από την υπηρεσία του, επειδή είχε αποκαλύψει στην Κοτοπούλη κρατικά μυστικά, κι αυτή τα πούλησε στους Τούρκους»…. (Οπωσδήποτε οξυμμένα τα πνεύματα την εποχή εκείνη, όμως κάτι τέτοια τραγελαφικά θα μπορούσαν να ειπωθούν και σήμερα. Οι εποχές αλλάζουνε, οι Έλληνες όμως ποτέ!)

Η Μαρίκα Κοτοπούλη το 1913 με δικό της πλέον θέατρο