ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΑΡΘΡΑ
ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Ακολουθήστε μας:
19 March, 2024
ΚεντρικήΘΕΑΤΡΟ / ΜΙΟΥΖΙΚΑΛ / ΟΠΕΡΕΤΤΑ“Προμηθέας Δεσμώτης” του Άρη Μπινιάρη: Εναλλακτικότητα άνευ “καθάρσεως” 

“Προμηθέας Δεσμώτης” του Άρη Μπινιάρη: Εναλλακτικότητα άνευ “καθάρσεως” 

Κηποθέατρο Παπάγου, 18/9/22

Γράφει ο Ύλλος

Οι εναλλακτικές προσεγγίσεις στην αρχαιοελληνική τραγωδία πρέπει να αποδεχτούμε ότι πλέον αποτελούν τον κανόνα. Η παράσταση Προμηθέας Δεσμώτης σε σκηνοθεσία Άρη Μπινιάρη δεν αποτελεί εξαίρεση, αφού η τραγωδία του Αισχύλου αποδόθηκε ως ένα οπτικοακουστικό θέαμα που προσιδίαζε περισσότερο σε γερμανικού τύπου performance, παρά σε ανέβασμα αρχαιοελληνικού δράματος. 

Με αριστοτελικούς όρους, δόθηκε έμφαση στο μέλος και την ὄψιν, σε βάρος του μύθου, του ἤθους, της λέξεως και της διανοίας. Έτσι, το μάτι και το αυτί του θεατή «γέμιζε» από τους έντονους φωτισμούς, τα ευφάνταστα ενδύματα και την πανταχού παρούσα υποβλητική μουσική, προσπαθώντας πίσω από όλο το, ομολογουμένως καλοδουλεμένο, καλλιτεχνικό δρώμενο να βρει την τραγική ειρωνεία και τα ψυχολογικά αδιέξοδα ενός πυκνού κειμένου, που αποδόθηκε σε ρέοντα νεοελληνικό λόγο από τον Γιώργο Μπλάνα.

Ο Ιωάννης Παπαζήσης ως Ερμής μαζί με τους δεσποζόμενους κυνοκέφαλους

 Στην επιφάνεια το κεντρικό θέμα της τραγωδίας είναι η κατάχρηση εξουσίας του αόρατου –αλλά πανταχού παρόντος μέσα από τα λόγια του κεντρικού ήρωα– Δία, νεοφώτιστου στη θεϊκή εξουσία μετά την Τιτανομαχία, και συνεπακόλουθα η άδικη καταδίκη του Προμηθέα. Δεν προξενεί έκπληξη λοιπόν ότι η ωμή επιβολή αυτής της εξουσίας, και κάθε εξουσίας, όπως αποτυπώνεται πάνω στο σώμα και την ψυχή ενός από τα θύματά της, αποτέλεσε τον πυρήνα της κατά Μπινιάρη εκδοχής του Προμηθέα – άλλωστε το ίδιο το πρόγραμμα της παράστασης σχεδόν επέβαλλε την οπτική γωνία του σκηνοθέτη. Σε αυτό το ερμηνευτικό πλαίσιο, ο σκηνοθέτης προσέθεσε μερικές ενδιαφέρουσες πινελιές, όπως για παράδειγμα τους δεσποζόμενους κυνοκέφαλους που συνόδευαν αμίλητοι και πειθήνιοι τον Ωκεανό και τον Ερμή –φορέα και υπηρέτη της εξουσίας αντίστοιχα–  και οι οποίοι λειτουργούσαν αντιστικτικά στην βοόμορφη, αλλά πεισματικά ανθρώπινη, Ιώ. 

Εκείνο που χάθηκε στην ανάγνωση της τραγωδίας που είδαμε (και, κυρίως, ακούσαμε) είναι η προσεκτικότερη μελέτη του ίδιου του Προμηθέα, σε ερμηνεία Γιάννη Στάνκογλου. Αρχετυπικό σύμβολο άρνησης υποταγής στην άδικη εξουσία, ο ήρωας της παράστασης μούγκριζε, γρύλλιζε, μουρμούριζε, ψιθύριζε, ελεεινός στις σωματικές πληγές του, αλλά όρθιος ακόμα και στην ψυχολογική του συντριβή. Αφήνοντας κατά μέρος την αφύσικη εκφορά του λόγου σε μερικά σημεία (από «άποψη» ενδεχομένως), καθώς και το ότι η υπερβολική μουσική ανάγκαζε τελικά τον ήρωα σχεδόν να ουρλιάζει καθ’ όλη την διάρκεια του θεάματος, πιστεύω ότι εξαλείφθηκε μέρος από την ειρωνεία του κειμένου.  

H Nάνσυ Μπούκλη ως κερασφόρος Ιώ.

Πιο συγκεκριμένα, ο Προμηθέας, μαθαίνουμε στον πρώτο σημαντικό μονόλογό του (στ. 197-241), προσπάθησε, ενόψει του πολέμου μεταξύ Τιτάνων και Ολύμπιων θεών, να συμβουλεύσει τους πρώτους, τελικά όμως πήρε το μέρος του Δία. Τον λόγο για τον οποίο έπραξε έτσι δεν τον μάθαμε στην παράσταση, αφού οι σχετικοί στίχοι αφαιρέθηκαν, ενώ έγινε και μία μικρή, πλην σημαντική παρέμβαση στο αρχαίο κείμενο.

Αν δούμε λοιπόν τους σχετικούς στίχους, ο Προμηθέας δηλώνει ότι ο πόλεμος θα κερδηθεί όχι με τη δύναμη και την υπεροχή, αλλά με τον δόλο και την πανουργία (στ. 209-213). Μάλιστα, αυτό είναι κάτι που προλέχθηκε (προυτεθεσπίκει, στ. 211) από τη Θέμιδα / Γαία, που παρουσιάζεται ως μητέρα του ήρωα. Όταν ο τελευταίος κατάλαβε ότι ήταν μοιραίο να κερδίσουν οι Ολύμπιοι θεοί, θεώρησε ότι «το καλύτερο που είχα να κάνω ήταν να παρασταθώ μαζί με τη μητέρα μου στον Δία, γιατί το θέλαμε και εκείνος και εγώ» (στ. 216-218). 

Από όλα τα παραπάνω δεν ακούσαμε τίποτα, ενώ ο «δόλος» που θα έφερνε τη λύση στον πόλεμο αντικαταστάθηκε από τη «λογική». Κατά αυτόν τον τρόπο, εξαλείφθηκε από την παράσταση η ενδεχόμενη ανάγνωση του αισχύλειου Προμηθέα ως καιροσκόπου, έστω μετανοημένου πια πάνω στον βράχο, ενώ με την απομάκρυνση του «δόλου» για χάρη της «λογικής» τονίστηκε από νωρίς η συνολική ερμηνεία της τραγωδίας ως καταγγελίας απέναντι στην άκαμπτη εξουσία, κάτι που φυσικά καθιστά την ίδια αυτή ερμηνεία κατά τι άκαμπτη αφ’ εαυτής. 

Γιάννης Στάκονγλου

Αξίζει να προστεθεί εδώ ότι ο Δεσμώτης θα ήταν το πρώτο μέρος μίας τριλογίας, κάτι που αναφέρεται μεν στο πρόγραμμα, εκείνο όμως που αποσιωπάται είναι ότι στο δεύτερο μέρος πιθανολογείται ότι θα επερχόταν συμφιλίωση μεταξύ του Δία και του Προμηθέα – εύλογες οι συγκρίσεις με την Ορέστεια, ως προς την αξιακή εξέλιξη του μύθου.

Θα πρέπει να θίξω και ένα από τα κυρίαρχα μοτίβα του αισχύλειου κειμένου, εκείνο των προφητειών, το οποίο ο Μπινιάρης το χειρίζεται μάλλον καλά. Αναφέρθηκε στην προηγούμενη παράγραφο ότι ο Προμηθέας άλλαξε στρατόπεδο πριν την Τιτανομαχία, προσχωρώντας στο στρατόπεδο των νικητών, χάρη στην προφητεία της μητέρας του. Στη συνέχεια του έργου ο πονεμένος Προμηθέας προλέγει με πατρικό τόνο τη μοίρα της απελπισμένης Ιούς, και στα λόγια του περιλαμβάνεται η πρόρρηση για την πτώση του Δία – κάτι που τελικά δεν συμβαίνει, με γνώμονα τις βάσιμες υποθέσεις που έχουν διατυπωθεί σχετικά με τα χαμένα έργα της αρχικής τριλογίας.

Ο σκηνοθέτης Άρης Μπινιάρης

Η πρόρρηση επαναλαμβάνεται στο τελευταίο επεισόδιο, όπου ο Προμηθέας έρχεται αντιμέτωπος με τον Ερμή, και τώρα το ύφος του Προμηθέα / Στάνκογλου έχει αλλάξει σε σαρκαστικό, αφού αν έπεφτε ο Δίας προφανώς θα συμπαρέσερνε μαζί του και τον Ερμή. Εντούτοις, ο σαρκασμός έχει ημερομηνία λήξης, καθώς ο ήρωας συνειδητοποιεί στην ἔξοδον ότι τα βάσανά του έχουν μόλις αρχίσει και η τελική «κοσμολογική» προφητεία του, που αποτελεί προϊόν παραλλαγής / διασκευής του αισχύλειου κειμένου, προδίδει στο τέλος την ψυχική κόπωση που σταδιακά τον καταβάλλει. Αυτές οι εσωτερικές μεταπτώσεις θα έλεγα ότι είναι το κύριο προτέρημα της κατά Μπινιάρη / Στάνκογλου ανάγνωσης του Προμηθέα

Πέρα από τις παραπάνω αρετές, θα επαναλάβω κλείνοντας ότι ο χαρακτήρας της παράστασης δεν θύμιζε ιδιαιτέρως ανέβασμα αρχαιοελληνικής τραγωδίας, ούτε με την παραδοσιακή ούτε με τη μοντέρνα έννοια, και αυτό διότι η οπτικοακουστική πανδαισία αφενός σχεδόν υποκατέστησε το κείμενο, αφετέρου δεν επέτρεψε στον θεατή να βιώσει τον φόβον και τον ἔλεον που οδηγούν στην πολυπόθητη κάθαρσιν. Ο εντυπωσιασμός δημιούργησε απόσταση μεταξύ πομπού και δέκτη και όταν μιλάμε για αρχαία τραγωδία αυτό προσμετράται στα σοβαρά ελαττώματα της παράστασης, πόσω μάλλον όταν η καλλιτεχνική πρόταση παραπέμπει στην αισθητική του γερμανικού industrial. Εν τέλει μπορεί να ταυτιστεί ο Έλληνας με ηθοποιούς που έμοιαζαν με ελληνομαθείς Γερμανούς καλλιτέχνες, στο πλαίσιο προώθησης της εναλλακτικής ποπ κουλτούρας τους στη χώρα μας;   

Μοιραστείτε