Με αφορμή την επέτειο 130 χρόνων από την γέννηση του καθηγητή Τόλκιν πριν λίγες μέρες δημοσιεύουμε ένα κείμενο του Τζόσεφ Πηρς, του σημαντικότερου μελετητή του αυτήν την στιγμή.
του Τζόσεφ Πηρς βιογράφου και μελετητή του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν
Στην διάσημη ομιλία του και μετέπειτα δοκίμιο “Για τα παραμύθια”, ο Τόλκιν υποστηρίζει ότι τα παραμύθια κρατούν ένα καθρέπτη μπροστά στον άνθρωπο, ότι μας δείχνουν τους εαυτούς μας. Ενας τρόπος για να τεστάρει κανείς το πόσο ισχύει ο ισχυρισμός του Τόλκιν είναι να δούμε πως τα δικά του παραμύθια, το “Χόμπιτ” και ο ”Άρχοντας των Δακτυλιδιών” κρατούν ένα καθρέπτη μπροστά στην ανθρωπότητα. Βλέπουμε τους εαυτούς μας στις ιστορίες του Τόλκιν; Βλέπουμε τους γείτονες μας;
Ας κάνουμε αυτό το τέστ στα διάφορα ανθρωπολογικά επίπεδα, στα οποία έχουμε προσαρτήσει τους εαυτούς μας για να δούμε αν οι διάφορες πλευρές της ανθρωπότητας είναι παρούσες στην Μέση Γη.
Η ταμπέλα του “επιστημονικού” που δίδουμε στους εαυτούς μας, με τον όρο “χόμο σάπιενς” (“o σοφός άνθρωπος”), είναι προφανώς ευφημισμός. Κανένας άνθρωπος με τα λογικά του δεν θα θεωρούσε την σοφία ως καθοριστικό χαρακτηριστικό της ανθρωπότητας. Μην μπορώντας να ξεχωρίσουν ανάμεσα στην εξυπνάδα και την σοφία, τα παιδιά του αλαζονικά ονομαζόμενου “Διαφωτισμού”, δεν εννοούσαν στην πραγματικότητα ότι η ανθρωπότητα είναι σοφή, αλλά μόνο ότι είναι έξυπνη. Δεν εννοούσαν ότι είμαστε “χόμο σάπιενς”, αλλά ότι είμαστε “χόμο τεχνολότζικους”. Συνεπώς είναι ενδιαφέρον ότι στο “Χόμπιτ”, ο Τόλκιν κάνει την διάκριση ανάμεσα στην σοφία και την εξυπνάδα λέγοντας μας ότι τα “γκόμπλιν δεν δημιουργούν όμορφα αλλά πολλά έξυπνα πράγματα”
Δεν μοιάζει αταίριαστο ότι ανακάλυψαν μερικές μηχανές που από τότε έχουν βάλει τον κόσμο σε μπελάδες, ειδικά τα ευρηματικά μηχανήματα που έχουν στόχο να σκοτώνουν μεγάλους αριθμούς της ανθρωπότητας με ένα κτύπημα. Αλλά εκείνες τις εποχές και σε αυτά τα άγρια μέρη δεν είχαν εξελιχθεί (όπως λέγεται) τόσο πολύ.
Στερούμενα σοφίας και θαυμάζοντας την τεχνολογία εις βάρος της αρετής, τα σύγχρονα όρκς, ως “χόμο τεχνολότζικους”, έχουν επινοήσει όπλα μαζικής καταστροφής, που μπορούν να καταστρέψουν εκατομμύρια ανθρώπων, όπως οι πυρηνικές βόμβες και οι ιοί που δημιουργούνται από τον άνθρωπο.
Άλλη μια ταμπέλα που η νεωτερικότητα έχει βάλει εκ των υστέρων στον άνθρωπο είναι “χόμο εκονόμικους”, του οποίου ο ρόλος στην ζωή, είναι να υπηρετεί ως παραγωγός και καταναλωτής εμπορεύσιμων προϊόντων. Ο “χόμο εκονόμικους” δεν έχει προορισμό στην ζωή του, παρά μια εμπορεύσιμη λειτουργία. Ο κίνδυνος αυτού του υλιστικού και καταναλωτικού τρόπου του να βλέπουμε τους εαυτούς μας περιγράφεται στο “Χόμπιτ” ως η “αρρώστια του δράκου”, η οποία μολύνει αυτούς που είναι τόσο προσκολλημένοι στην κατοχή υλικών αγαθών που κυριεύονται από αυτά.
Ο Μπίλμπο Μπάγκινς υποφέρει από την αρρώστια του δράκου (η τον πυρετό γιατο χρυσάφι) στην αρχή της ιστορίας. Είναι ένα πλάσμα που του αρέσουν οι ανέσεις, το οποίο αρνείται να εγκαταλείψει της ζώνη άνεσης της χόμπιτ τρύπας του. Αυτός είναι ο λόγος που ο Γκάνταλφ του λέει ότι το να ξεκινήσει για μια επικίνδυνη αναζήτηση μαζί με τους νάνους θα του κάνει καλό. Χρειαζεται να μάθει την τέχνη της αυτοθυσίας, την τέχνη του να δίνει κανείς την ζωή του για τους άλλους, το οποίο είναι η η τέχνη της ίδιας της αγάπης, με σκοπό να απελευθερώσει τον εαυτό του από την προσκόλληση σε πράγματα και τον εθισμό του στην άνεση. Το γεγονός ότι η αποστολή πετυχαίνει να τον θεραπεύσει από την αρρώστια του δράκου είναι ολοφάνερη στις λέξεις του αργοπεθαίνοντος Θόριν, του οποίου η αρρώστια του δράκου αποδεικνύεται μοιραία. “Αν περισσότεροι από εμάς εκτιμούσαν το φαγητό, το κέφι και το τραγούδι πιο πολύ από το συσσωρευμένο χρυσάφι” εξομολογείται ο Θώριν στον Μπίλμπο”αυτός θα ήταν ένας πιο χαρούμενος κόσμος.”
O Θώριν ως δείγμα του χομο εκονόμικους
“Αγαπητέ μου Μπίλμπο!” αναφωνάζει ο Γκάνταλφ στο τέλος του ταξιδιού. “Κάτι τρέχει με εσένα ! Δεν είσαι ο χόμπιτ που ήσουν κάποτε” Ο Γκάνταλφ έχει δίκιο. Ο Μπόλμπιτ δεν είναι ο παλιός Μπόλμπιτ. Έχει ανακαλύψει ότι είναι πολλά περισσότερα από απλώς έναν “χόμο εκονόμκους”. Έχει ωριμάσει σε σοφία και αγάπη. Έχει αποκτήσει την ηρεμία του νου, που ο σοφός αποκαλεί αγιότητα. Αυτό τον κάνει ύποπτο στους προσκολημένους στα εγκόσμια γείτονες, οι οποίο είναι μολυσμένοι από την αρρώστια του δράκου από την οποία ο ίδιος έχει θεραπευτεί. “Ο Μπίλμπο βρήκε … είχε χάσει την φήμη του… δεν ήταν πλέον αξιοσέβαστος”. Αλλά ούτε και ενδιαφέρεται. “Λυπάμαι που το λέω ότι δεν ενδιαφερόταν. Ήταν τελείως ευτυχισμένος και ο ήχος της κατσαρόλας στο τζακι ήταν ακόμα πιο μουσικός” Η κατσαρόλα ήχει πιο γλυκειά ήχο γιατί τώρα την έχει υπό την κατοχή του και όχι εκείνη αυτόν. Έχει αποκτήσει αυτήν την αποστασιοποίηση από τα υλικά αγαθά, που τον επιτρέπει να βγάλει τις αλυσίδες που φορά ο “χόμο εκονόμικους”.
Μία άλλη πλευρά που μας δείχνει ο Τόλκιν είναι αυτή του “χόμο βίατορ”. Αυτό είναι η χριστιανική κατανόηση του ανθρώπινου προσώπου ως κάποιου, του οποίου η ζωή δεν είναι απλώς ένα ταξίδι, δεν είναι απλώς μια αναζήτηση, αλλά ένα προσκύνημα. Ο σκοπός της ζωής είναι να ωριμάσουμε σε αγιότητα, ώστε πιθανόν να πάμε στον Παράδεισο. Δεν υπάρχει άλλος σκοπός. Δεν υπάρχει άλλος στόχος. Είτε θα κερδίσουμε σε αυτήν την αναζήτηση για τον Παράδεισο, είτε θα αποτύχουμε. Δεν υπάρχει άλλο τέλος στην ζωή του ανθρώπου. Είτε θα ζήσουν αυτοί καλά και εμείς καλύτερα, είτε δεν θα ζήσουμε.
Αυτή η πλευρά της ανθρωπότητας είναι φανερή τόσο στο “Χόμπιτ”, όσο και στον “Άρχοντα των Δακτυλιδιών” με την έννοια ότι το κάλεσμα για αυτοθυσία παίρνει την μορφή ενός επικίνδυνου ταξιδιού μέσα από την επικράτεια του εχθρού. Η επιτυχία του ταξιδιού είναι μόνο δυνατή αν ο “χόμο βίατορ” είναι επίσης άνθρωπος, κάποιος που άνω θρώσκει, που αναρωτιέται με μια έκπληξη γεμάτη ταπεινότητα και ελπίδα, βλέποντας το φως που διαπερνά και φωτίζει όλο το σκοτάδι. “Πάνω από όλες τις σκιές, ταξιδεύει ο ήλιος” λέει ο Σάμγουάιζ Γκάμτζη στην πιο σκοτεινή του ώρα.
O Σάμγουηζ Γκάντζι είναι δείγμα χριστιανού αναζητητή, αλλά και σύμβολο του Χριστού στον “Αρχοντα των δακτυλιδιών”
Αυτός που αρνιέται να κοιτάξει προς τα πάνω με έκπληξη, δεν μπορεί να δει παρά μόνο σκιές και σκοτάδι πέρα από τις σκιές. Αυτός είναι ο “χόμο σούπερμπους”, περήφανος άνθρωπος, ο οποίος αρνείται την αυτοθυσία, απαραίτητη για την αναζήτηση, εγκαταλείποντας το ταξίδι και την χαρά στο τέλος του ταξιδιού, έτσι ώστε να ικανοποιήσει εθιστικές επιθυμίες. Ο “χόμο σουπέρμπους” που του εξουσιάζεται από το γεγονός ότι έχει στην κατοχή του το Δακτυλίδι της Δύναμης, ή από την επιθυμία του να το κατέχει. Σε μια εγωϊστική αυτό-ενδυνάμωση μέσα στην περηφάνια μετατρέπεται σε γκόλουμ, το οποίο αναζητά αυτό που προσφέρει στιγμιαία ικανοποίηση, αλλά δεν ικανοποιεί βαθιά.
Ο Τόλκιν έχει δίκιο. Τα παραμύθια όντως κρατούν ένα καθρέπτη μπροστά στον άνθρωπο. Μας δείχνει πως είμαστε. Όσο αφορά τον καθρέπτη της Μέσης Γης, έχει μια μαγεία των ξωτικών, όπως συμβαίνει κατά πολύ με τον Καθρέπτη τής Γκαλάντριελ. Ενώ ο μαγικός η μυστικιστικός καθρέπτης της Βασίλισσας των Ξωτικών δείχνει “πράγματα που ήταν και πράγματα που είναι και πράγματα, τα οποία είναι και μπορεί να γίνουν”, ο Καθρέπτης του Τόλκιν μας δείχνει ποιοί είμαστε, ποιοι θα μπορούσαμε να γίνουμε και ποιοί καλούμαστε να γίνουμε. Το να κοιτάξεις σε έναν τέτοιο καθρέπτη είναι απικίνδυνο, το να αποτύχεις να το κάνεις είναι ακόμα πιο επικίνδυνο.
Γεννημένος στην Αγγλία και ζώντας στις ΗΠΑ, ο Τζόσεφ Πηρς είναι επιμελητής στο St Austin Review και επιμελητής εκδόσεων στο Ignatius Critical Editions.
Τζόσεφ Πηρς: Ο σημαντικότερος μελετητής του Τόλκιν και ο πρωτος που εδωσε έμφαση στην Χριστιανική πίστη του συγγραφέα του “Άρχοντα των Δακτυλιδιών”
Έχει γράψει πολυάριθμα βιβλία, όπως The Quest for Shakespeare (Η αναζήτηση για τον Σαίξπηρ), Tolkien: Man and Myth (Τόλκιν: Ο άνθρωπος και ο μύθος), The Unmasking of Oscar Wilde (Το ξεσκέπασμα του Όσκαρ Γουάιλντ), C. S. Lewis and The Catholic Church (Ο Κ. Σ. Λιούις και η Καθολική Εκκλησία), Wisdom and Innocence: A Life of G.K. Chesterton (Σοφία και αθωότητα: Μια βιογραφία του Γκ. Κ. Τσέστερτον) , Solzhenitsyn: A Soul in Exile (Σολζενίτσυν: Μια ψυχή στην εξορία), Old Thunder: A Life of Hilaire Belloc (Παλιός κεραυνός: Μια βιογραφία του Ίλαιρ Μπέλοκ), and Further Up & Further In: Understanding Narnia (Όλο και πιο πάνω, όλο και πιο βαθιά: Κατανοώντας την Νάρνια) και Small Is Still Beautiful: Εconomics As Families Mattered (To μικρό είναι ακόμη όμορφο: Τα οικονομικά σαν οι οικογένειες να ήταν σημαντικές) Tα βιβλία του έχουν μεταφρασθεί σε τουλάχιστον εννέα γλώσσες. Επισκεφθείτε το προσωπικό του σάιτ: jpearce.co.
