του Γιώργου Πισσαλίδη
Έκλεισαν πριν λίγες μέρες στις 16 Δεκεμβρίου 2023, 160 χρόνια από την γέννηση του Ισπανικής καταγωγής Αμερικανού φιλόσοφου, δοκιμιογράφου, πανεπιστημιακού, ποιητή και μυθιστορηματογράφου Τζώρτζ Σανταγιάνα. Ένός κορυφαίου φιλοσόφου που παραμένει άγνωστος στην Ελλάδα, αν και ήταν εκείνος που ανάμεσα σε άλλα εγκλιμάτισε τον Πλατωνισμό στις ΗΠΑ και εκσυγχρόνισε την σκέψη του Αριστοτέλη.
Μία από τις εμβληματικές φυσιογνωμίες της Κλασσικής Αμερικάνικης Φιλοσοφίας, ο Σανταγιάνα υπήρξε διάσημος για αφορισμούς, όπως “Όποιος δεν μαθαίνει από το παρελθόν είναι καταδικασμένος να το επαναλάβει”. Υπήρξε επηρεασμένος από την ζωή του Σπινόζα και θεωρούσε τον εαυτό του Σπινοζικό.
“Αυτοί που δεν θυμούνται το παρελθόν, είναι καταδικασμένοι να το επαναλάβουν. Ένα διάσημο απόφθεγμα του Σανταγιάνα που συχνά αποδίδεται λανθασμένα στον Μπέρκ η τον Τσώρτσιλ
Όταν αποφοίτησε, δίδαξε φιλοσοφία στο Χάρβαρντ, αλλά το 1914 εγκατέλειψε τις ΗΠΑ και επέστρεψε μόνιμα στην Ευρώπη. Διέμεινε κυρίως στην φασιστική Ιταλία αλλά και στην Αγγλία, όπου όπως δήλωνε στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης ένοιωθε περισσότερο άνετα πνευματικά και αισθητικά, από οπουδήποτε αλλού. Παρόλα αυτά ουδέποτε αποδέχθηκε προτάσεις από την Οξφόρδη η το Χάρβαρντ που τον ήθελε πίσω.
Υπήρξε ένας κριτικός κουλτούρας με πολλά ενδιαφέροντα. Έγραφε φιλοσοφία με λογοτεχνικό τρόπο και όπως ο Αλεξάντερ Τόκεβιλ. έτσι και ο Σανταγιάνα έγραφε για την Αμερικάνικη κουλτούρα και το χαρακτήρα των Αμερικανών με τα ματια ενός ξένου (παρόλο που θεωρούσε τον εαυτό του Αμερικανό διατηρούσε ενεργό το ισπανικό διαβατήριο) Αυτό πολλές φορές τον έκανε να βλέπει ποιότητες της Αμερικάνικες κουλτούρας που διέφευγαν από αυτούς που ζούσαν μέσα στην Αμερικάνικη κοινωνία.
Ο Σανταγιάνα εγκόλπωσε τον Πλάτων και εκμοντέρνισε τον Αριστοτέλη στην Αμερικάνικη κουλτούρα
Επίσης ήταν εκείνος που εγκόλπωσε τον Πλατωνισμό στην Αμερικάνικη σκέψη, εκσυγχρόνισε τον Αριστοτέλη, πολέμησε ως ψέμα τον ιδεαλισμό του Χέγκελ και Μάρξ, αλλά και τον ρομαντισμό του Νίτσε και κατέγραψε με ευαισθησία και δυναμικότητα μια πνευματική ζωή χωρίς να είναι οπαδός θρησκείας. Ενώ πολιτικά ήταν πολύ πιο συντηρητικός από τους πατέρες του νατουραλισμού, Τζέημς και Ρίσεϋ
Έγραψε το πρώτο σημαντικό βιβλίο αισθητικής στις ΗΠΑ “Η Aίσθηση της Ομορφιάς” (Sense of Beauty, 1896) στο οποίο θεωρούσε την ομορφιά “ευχαρίστηση αντικειμενοποιημένη” και το οποίο ακόμα χρησιμοποιείται σε πανεπιστήμια για την διδαχή αισθητικής. Το πεντάτομο βιβλίο του “H Ζωή που ζεις με λογική” (Τhe Life of Reason, 1905-1906) θεωρείται ως ένα από τα καλύτερα βιβλία πάνω στον πραγματισμό. Eίναι εκείνο που δηλώνει την νατουραλιστική του άποψη για την ιστορία και την κουλτούρα. Το αριστούργημα του είναι ίσως “Τα Βασίλεια της Ύπαρξης” (Realms of Being, 4 τόμοι, 1942) όπου καθορίζει τέσσερα βασίλεια της ύπαρξης: το Βασίλειο της Ουσίας (βασική φύση), το Βασίλειο της Ύλης, το Βασίλειο της Αλήθειας και το Βασίλειο του Πνεύματος (συνείδηση)
H “Aίσθηση της Ομορφιάς” αποτελεί σχεδίασμα για την αισθητική θεωρία του Τζωρτζ σανταγιάνα και είναι ένα από τα καλύτερα βιβλία του είδους 140 χρόνια μετά
Άν και άθεος, ο Σανταγιάνα είχε σε μεγάλη εκτίμηση τις Καθολικές αξίες και πρακτικές και την άποψη περί κόσμου με τις οποίες μεγάλωσε. Στις “Ερμηνείες της Θρησκείας και της Ποίησης” (Interpretations of Religion and Poetry, 1900) εκφράζει την άποψη ότι τόσο η ποίηση όσο και η θρησκεία εκφράζουν με εορταστικό τρόπο την ίδια την ζωή (expressive celebrations of life) Γράφει: “η ποίηση όταν επεμβαίνει στην ζωή αποκαλείται θρησκεία και η θρησκεία όταν προέρχεται από την ζωή δεν θεωρείται παρά ποίηση”
Αυτή η άποψη φτάνει στο αποκορύφωμα της στο βιβλίο “Η Ιδέα του Χριστού στα Ευαγγέλια” (The Idea of Christ in Gospels, 1946) όπου ο Σανταγιάνα παρουσιάζει ένα ποιητικό και γεμάτο φαντασία Χριστό σε αντίθεση με τις ιστορικές καταγραφές του Ιησού. Τόσο επίδραση είχε το βιβλίο, που ο Χένρυ Τζέημς έγραψε ότι θα σερνόταν σε όλο το Λονδίνο αν αυτό χρειαζόταν για να συναντήσει τον Σανταγιάνα.
Μια ανάλυση της θρησκευτικής σκέψης του Σανταγιάνα από τον Μαίκλ Μακράκη
Όλες αυτές οι απόψεις εκλαϊκεύθηκαν στο μοναδικο του μυθιστόρημα “Ο Τελευταίος Πουριτανός” (The Last Puritan, 1935), ένα βιβλίο που ακολουθεί την ψυχολογική και ηθική εξέλιξη του πρωταγωνιστή του Όλιβερ Άλντεν. Το βιβλίο συγκρίθηκε θετικά με τον “Βίλχελμ Μάιστερ” του Γκαίτε και το “Το Μαγικό βουνό” του Τόμας Μάν και έγινε αναπάντεχα μπέστ σέλλερ, εξασφαλίζοντας του άνετα γηρατειά. Με τα λεφτά χρηματοδοτούσε καινούργιους συγγραφείς που είχαν οικονομικά προβλήματα, όπως Μπέρναρντ Ράσελ με τον οποίο διαφωνούσε ριζικά τόσο στην πολιτική, όσο και στην φιλοσοφία.
Στην αυτοβιογραφία του “Μέρη και Πρόσωπα” (Places and Persons, 1944), που έγινε το δεύτερο μπεστ σέλλερ του διαβάζουμε :“Καλλιέργησε την φαντασία, αγάπησε την, δώσ’ της ατελείωτες μορφές, αλλά μην την αφήσεις να σε ξεγελάσει”. Αυτή η έμφαση και η λατρεία για την δημιουργική φαντασία στην τέχνη, την φιλοσοφία, την θρησκεία, την λογοτεχνία και την επιστήμη είναι μία από τις μεγαλύτερες συνεισφορές του Σανταγιάνα στην Αμερικάνικη κουλτούρα.
O Tζωρτζ Σανταγιάνα στο εξώφυλλο του περιοδικού “Τάιμ” το 1935 χρονιά που εκδόθηκε το ευπώλητο μυθιστόρημα του “Ο Τελευταίος ΠΟυριτανός”
Ο Σανταγιάνα πέθανε στην Ρώμη από καρκίνο στις 26 Σεπτεμβρίου 1952. Σύμφωνα με τους “Τάιμς της Νέας Υόρκης”: “Ήλθε σε μια Αμερικάνικη σκηνή που άλλαζε με μια ολόκληρη ομάδα από έννοιες που εμπλούτισαν σημαντικά την σκέψη μας. Έδωσε μια συγκινητική ζωτικότητα σε αυτό που κάποτε ήταν μια δυσνόητη αφηρημένη έννοια .. έκανε την όλη σχέση λογικής και ομορφιάς, της μίας προς την άλλη, να ζωντανέψει και να παραμείνει ζωντανή”
Η κληρονομιά του Τζωρτζ Σανταγιάνα
Ποια είναι όμως η επίδραση του Σανταγυάνα στις επόμενες γενιές; Κατ’ άρχήν ανάμεσα στους φοιτητές που είχε στο Χάρβαρντ και επηρέασε καταλυτικά συγκαταλέγονται οι παραδοσιοκράτες της μοντέρνας ποίησης Τ. Σ. Έλιοτ (που τον μνημόνευευε συχνά) Ρόμπερτ Φρόστ, και Ουάλλας Στήβενς, καθώς επίσης η Γερτρούδη Στέιν, ο πολιτικός σχολιαστής και πατέρας της μοντέρνας δημοσιογραφίας, Γουώλτερ Λίπμαν και ο δικαστής του Ανώτατου Δικαστηρίου Φέλιξ Φρανκφούρτερ.
Oι κορυφαίοι ποιητές Ρόμπερτ Φρόστ και Γουάλλας Στήβενσ υπήρξαν μαθητές του Σανταγιάνα
Ο Νατουραλισμός του και η έμφασις στην δημιουργική φαντασία επηρέασε ιδιαίτερα τον Τ. Σ. Έλιοτ και τον Ουάλλας Στήβενς . Η αίσθηση του Έλιοτ για την “αντικειμενική συσχέτιση” (objective correlative) έλκει την καταγωγή της από τον Σανταγυάνα, ενώ ο Στήβενς ακολουθεί τον Σανταγιάνα στον εξευγενισμένο νατουραλισμό του ενσωματώνοντας τόσο τον Πλατωνισμό, όσο και τον Χριστιανισμό χωρίς να πιστεύει σε Θεό η δόγμα.
Επίσης ο Γουάλλας Στήβενς ήταν επηρεασμένος από την αισθητική του Σανταγιάνα και τίμησε την μνήμη του μέντορα και φίλου του στο ποίημα “Σέ ένα Παλιό Φιλόσοφο στην Ρώμη”
Ο Έζρα Πάουντ στα “Κάντος” παραπέμπει συχνά στον Σανταγιάνα
O T.Σ. Έλιοτ και ο Έζρα Πάουντ υπήρξαν από τους πιο διάσημους “μαθητές” του Τζωρτζ Σανταγιάνα
Όταν ο διαμορφωτής του Αμερικάνικου Συντηρητισμού, Ράσελ Κέρκ έγραψε την πρώτη έκδοση του ακρογωνιαίου Τhe Conservative Mind (O Συντηρητικός Νούς) ο υπότιτλος ήταν “Από τον Μπέρκ στον Σανταγιάνα” πριν αλλάξει σε “Από τον Μπέρκ στον Έλιοτ “. Και αυτό παρόλο που ο Σανταγυάνα δεν ήταν ο κλασσικός Συντηρητικός.
Η πρώτη έκδοση του “Συντηρητικού Νου του Ράσσελ Κέρκ, του βιβλίου που διαμόρφωσε τον Αμερικάνικο Συντηρτηισμό οριοθετούσε χρονολογικά τον Συντηρητισμό ανάμεσα στον Ιρλανδό Έντμουντ Μπερκ και τον γεννημένο πριν 160 χρόνια Τζωρτζ Σανταγιάνα
Τέλος ο πιανίστας και τραγουδοποιός Billy Joel αναφέρει τον θάνατο του Σανταγιάνα το 1952 στους στίχους του “We Didn’t Start the Fire“.
England got a new Queen
Marciano, Liberace
Santayana goodbye
