του Δημητρίου Τσάκωνα
Όταν το γέρικο Βυζάντιο έπεφτε, υψώθηκε στο ΙΕ! αιώνα, στο κέντρο της Πελοποννήσου, πάνω σε μία πλαγιά του Ταϋγέτου, το νέο πνευματικό και πολιτικό κέντρο του Μυστρά. Αν και αρχικά ήταν ίδρυμα των Φράγκων, δεν άργησε να εξελιχθεί σε προπύργιο και πρωτεύουσα πνευματική του σχηματιζόμενου Νεοελληνισμού. Η αυλή του Μυστρά, όμοια με τις αυλές μερικών ιταλικών πόλεων, είχε γίνει συνεντευκτήριο των σοφών και καλλιτεχνών, άσυλο και συνάμα φυτώριο για τους εργάτες και πιστούς μιας καινούργιας ιδέας που προσπαθούσε να ξανανάψει τη σπίθα της ελληνικής ειδωλολατρίας, κάτω από την στάχτη των αιώνων, όσο μικρή και αν ήταν.
Δίπλα στους Παλαιολόγους άκμασε σαν σύμβουλος τους και δικαστής ο Γεώργιων Πλήθων -Γεμιστός. Στην φιλοσοφική του κοσμοθεωρία εμαθήτευσαν τα σημαντικότερα πνεύματα που επικούρησαν την Αναγέννηση στην Ιταλία, όπως ο Λεονάρντο ο Αρετίνο, ο Βησσαρίων και ο Ισίδωρος, οι δύο μελλοντικοί καρδινάλιοι, ο Γεώργιος Σχολάριος, που με βάση την επικρατέστερη εκδοχή πρέπει να ήταν και αυτός τότε στην Πελοπόννησο) ο Νικηφόρος Χειλάς -ο «Πρίγκηψ» όπως τον έλεγαν – που συνδέθηκε στενά με τον Βησσαρίωνα, ο Ιωάννης Μόσχος , που δοκίμασε μετά τον θάνατο του φιλοσόφου να συνεχίσει το έργο εκείνου στον Μυστρά και άλλοι πολλοί άλλοι εξίσου σημαντικοί.
O Kαρδινάλιος Βησσαρίων μαθητευσε δίπλα στον Γεμιστό
Ο Γεμιστός ξεκινούσε από μια κεντρική ιδεά κατ’ εξοχήν ελληνική και συνεπώς εκ διαμέτρου αντίθετη προς την ανατολική αντίληψη της ελέω Θεού πολιτικής που επικρατούσε στο Βυζάντιο. Έβρισκε τους μοναχούς περιττούς και θεωρούσε ανόητους όσους ζητούσαν την ευδαιμονία στην φτώχεια, στην αγαμία και την νηστεία, στην ακαρθασία, την αμάθεια και την αδράνεια. Ανήκε στην χορεία των μεγάλων, που με την Αναγέννηση αντέταξαν στην αγιοσύνη ένα άλλο ιδανικό, την ομορφιά, που αγωνίσθηκαν όχι μόνο να συμφιλιώσουν τον ουρανόπληκτο και φυγόκοσμο άνθρωπο του Μεσαίωνα με τον έξω κόσμο, μα και να τον συνηθίσουν να τον ατενίζει με τα μάτια ενός Έλληνα. Δεν έχουν άδικο όσοι παραδέχονται πως ο νεοπλατωνισμός του Γεμιστού είχε επηρεάσει τουλάχιστον έμμεσα την τέχνη του Cinquecento.
O Πλήθων Γεμιστός στην “Αυλή των Μάγων” του Μπενότζο Γκοτζόλι
Η «κρατικοσοσιαλιστική» φιλοσοφία του αποσκοπούσε στην κατάργηση της δουλοπαροικίας, αλλά ταυτόχρονα και στην συγκρότηση τακτικού στρατού και όχι μισθοφόρων, έσπαζε τα δεσμά του εκκλησιαστικού αριστοτελισμού, απελευθερώνοντας όλα εκείνα τα πνεύματα που ανήκαν στην Αναγέννηση κι όχι στον ελέω θεού Μεσαίωνα. Εκήρυσσε βέβαια «την γήν απάσαν ώσπερ ίσως έχει κατά φύσιν κοινήν άπασι τοις ενοικούσιν είναι» και παραχωρούσε στον καθένα το δικαίωμα να φυτεύει, να κτίζει και να σπέρνει όπου και όσο θέλει, μα συνάμα θέσπιζε πως το δικαίωμα τούτο σταματούσε όπου άρχιζε το έδαφος της εργασίας του άλλου και πως, για να θεωρείται κανένας ιδιοκτήτης της γης όφειλε να μην την παραμελεί, αλλά να την καλλιεργεί ο ίδιος.
Αντίθετα με τους Παλαιολόγους που εκπροσωπούν κοινωνικά την συντήρηση και όχι τους ελεύθερους χωρικούς, ο Γεμιστός στρέφεται κατά της μεγάλης αγροτικής ιδιοκτησίας και ζητά ριζική λύση του αγροτικού ζητήματος με το σύνθημα «η γη στους καλλιεργητές της» . Δεν θεωρεί τον γεωργό ταυτόσημο με την δουλεία και την ακτημοσύνη. Τα προϊόντα της παραγωγής θέλει να τα μοιραστούν στα τρία: ένα τρίτο δίνει στον εργάτη, ένα τρίτο στον ιδιοκτήτη της γης και ένα τρίτο στο κράτος. Η δημοκρατία του είχε ως προϋπόθεση την ύπαρξη μιας αριστοκρατίας, μιας ολιγαρχίας ικανών.
Ο Πλήθων προσπάθησε να λύσει το αγροτικό πρόβλημα του Βυζαντίου
Για να εκτιμηθεί σωστά η λαϊκότερη αυτή πρόταση της τριτημορίας του Γεμιστού, πρέπει να συνυπολογισθεί ότι στον ελλαδικό χώρο την ιστορική εκείνη περίοδο ίσχυε ένας απόλυτος φεουδαλισμός. Ο απλός άνθρωπος τότε ήταν φυτευμένος στην γη και ακτήμονας, ώστε το τρίτον που αρχικά που διεκδικούσε για αυτόν η πρόταση του Γεμιστού, πρέπει να θεωρηθεί ως απόσπαση ιδιοκτησίας υπέρ αυτού από τους κατέχοντες. Και δεύτερον το άλλο τριτομόριο που διατίθεται στο κράτος , πρέπει επίσης να εννοηθεί σαν εκχώρηση , αφού το κράτος θεωρείται σαν διάφορο των κατεχόντων. Έχουμε ήδη εδώ με τον Γεμιστό- Πλήθωνα μια πολύ πρώιμη εμφάνιση μιας προοδευτικής κρατικής αντίληψης , όταν στην Δυτική Ευρώπη, δεν έχουμε ούτε στοιχειώδη ανάπτυξη κρατισμών. Και είναι ολοφάνερο ότι ο Γεμιστός αρύεται από την πλατωνική Πολιτεία την θέση του.
Με την νομισματική πολιτική του καταπολεμούσε την ληστρική πολιτική των δυτικών, που αγωνίζονταν να μεταβάλλουν τις ελληνικές χώρες σε αποικίες τους. «Μακριά από τα ξένα ρούχα και άλλα ευτελή πράγματα» εφώναζε, αλλά ταυτόχρονα ύψωνε την σημαία του προστατευτισμού και του εκλογικευμένου παρεμβατισμού του κράτους που δεν είχε καμμιά σχέση με το πνεύμα της αυστηρά κρατικής μονοπωλιακής οικονομίας του Βυζαντίου.
Ένα βιβλιο για την οικονομική πολιτική του Πλήθωνα
Έτσι η μόνη ζωντανή πραγματικότητα μέσα στον αναστατωμένο κόσμο του ύστερου Βυζαντίου γινόταν το έθνος και το μόνο καινούργιο στοιχείο ο άνθρωπος. Ο νεοπλατωνισμός ήταν κήρυγμα όχι μόνο εθνικό, μα και ανθρωπιστικό, διασταύρωνε τον νεοελληνισμό με τον ουμανισμό.
«Να γενήτε» έλεγε ο Γεμιστός, «σαν τον αετό που είναι όρνεο ηγεμονικό και δεν έχει καμώματα και χρυσαυγή στολίδια ενός παγωνιού, του συμβόλου αυτού της Ανατολής». Έτσι το χρυσοστόλιστο βυζαντινό μωσαϊκό ήταν καταδικασμένο στον όλεθρο, έπρεπε να κάμει τόπο σε μια νέα Ελλάδα, ενιαία, μεγάλη και δωρική. Ο Γεμιστός στην προσπάθεια να αναμετρηθεί με την Ασία, αποβλέπει σε μια μεγαλοϊδεατική ανασύσταση της αρχαίας Ελλάδας σαν κράτος με πλατωνικές αναγεννησιακές δομές.
Η Νεοελληνική αναγέννηση του Γεώργιου Πλήθωνα Γεμιστού επρόκειτο να έχει πλατωνική βάση
Σ’ εποχή καθολικής παρακμής κι ενώ οι χρονικογράφοι παραλληλίζουν το τέλος του Βυζαντίου με την διοίκηση των Οθωμανών πασάδων , ο Γεμιστός όχι με τον ωραιοποιημένο αισθητισμό του δυτικού ουμανισμού της Φλωρεντίας, αλλά με την οπτική του νεοελληνικού ουμανισμού, που είναι πριν απ’ όλα κοινωνικός, από τα στενωπά φρούρια του Δεσποτάτου του Μυστρά, προετοίμαζε μία «κοινωνική αλλαγή» που στην πραγματικότητα δεν ήταν τίποτε περισσότερο από την τραγική διακονία της ευγένειας του πνεύματος.
«Η θέση του Γεμιστού είναι κεντρική και σπουδαία: Ούτε Δύση, ούτε Ανατολή. Αλλά Ελλάδα. Και ούτε Οθωμανόφιλος χριστιανισμός της Ορθοδοξίας, ούτε φραγκικός του Βατικανού. Αλλά ο Πλάτωνας Και «αρκούμε στον εαυτό μας»
Ο Μυστράς θα γινόταν το επίκεντρο της Νεοελληνικής αναγέννησης του Πλήθωνα
Αντίθετα προς τον αντίπαλο του τον Γεννάδιο Σχολάριο, που κι αργότερα θα επιμείνει να είναι να’ ναι πρώτα χριστιανός κι όχι Έλληνας, αυτός δεν έπαυε να διακηρύττει περήφανος: «¨Ελληνες εσμέν το γένος, ως η τε πάτριος φωνή και η πάτριος παιδεία μαρτυρεί»
Πιστεύοντας ότι η ιστορική ανάγκη θα μετέθετε το κέντρο του βάρους του Ελληνισμού στην Ευρώπη, γίνεται φορέας ενός καινούργιου πνεύματος, που άρχισε τότε να επικρατεί και στην Δύση, με την αποσύνθεση των ανεθνικών αυτοκρατοριών και την δημιουργία εθνικών ομάδων.
Aπό Δημ. Γρ. Τσάκωνα «Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και Πολιτικής Κοινωνίας» Κριτική τοποθέτηση Παναγιώτης Κανελλόπουλος. Εκδόσεις «Σώφρων» Τόμος Α! σ.σ. 82-86.
