“Ιβανόης”: Το ιπποτικό μυθιστόρημα που πυροδότησε τον Μεσαιωνισμό στις Τέχνες

του Γιώργου Σχοινά, εραλδικού καλλιτέχνη

Ο Σερ Γουόλτερ Σκώτ υπήρξε κατά επάγγελμα δικηγόρος και δικαστικός, όμως έγινε γνωστός ανά την υφήλιο ως διακεκριμένος μυθιστοριογράφος, ποιητής και θεατρικός συγγραφέας της αυγής του 19ου αιώνα. Θεωρείται ως ο πατέρας του ιστορικού μυθιστορήματος και αναφέρεται από τον Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν ως μια από τις κύριες λογοτεχνικές του επιρροές.

Η θεματολογία των έργων του περιστρέφεται κυρίως γύρω από τον μεσαίωνα καθώς και την ιστορία και μυθολογία της ιδιαίτερης πατρίδας του, Σκωτίας. Ως αναγνώριση της ιδιαίτερης πολιτιστικής του συνεισφοράς, κατέκτησε τον τίτλο του 1ου Βαρονέττου Άμποτσφορντ (Abbotsford). Επίσης μια ενδεχομένως άγνωστη πτυχή των ενδιαφερόντων του, αποτελεί η ενασχόληση του με την λαογραφία και τις μεταφυσικές δοξασίες της πατρίδας του – και ευρύτερα- καθώς είχε συγγράψει μια σειρά δοκιμίων που αφορούν αυτά τα ζητήματα υπό μορφή “επιστολών”.

Κατά το γενικότερο ρεύμα της εποχής, ο Σκώτ είναι ένας από τούς κύριους εκπροσώπους του πνευματικού κινήματος του Ρομαντισμού, κατά όλες τις εκφάνσεις του, όπως ο Γοτθισμός και ο Μεσαιωνισμός*. Το μυθιστόρημα “Ιβανοης”, σχετίζεται κυρίως με τον δεύτερο, καθώς τοποθετείται στην Αγγλία του 12ου αιώνα. Μάλιστα ήταν το βιβλίο που πυροδότησε την αγάπη για τον Μεσαίωνα σε μια εποχή που η αγγλική κοινωνία επιζητούσε ανώτερες αξίες και που κρατά ουσιαστικά μέχρι σήμερα.

Πρόκειται για ένα ολοκληρωμένο έργο αναφοράς στα συστατικά στοιχεία της κουλτούρας της Ιπποσύνης, με ιδιαίτερη έμφαση στην λεγόμενη “Ηθική του Αυλικού έρωτα” (amour courtois), κατά το πνεύμα και σε συνέχεια της παράδοσης των Τροβαδούρων. Χωρίς αυτό φυσικά να αποκλείει την επιρροή της εποχής του συγγραφέα από το έργο – επιρροή που είναι ανιχνεύσιμη στο ύφος και το ήθος αυτού, εν γένει. 

Ο Μεσαιωνισμός των βικτωριανών στά πλαίσια τού Ρομαντισμού, έχει κατηγορηθεί, κατά καιρούς, πως αποτελεί εξευγενισμό της ιστορίας, άποψη που συνέβαλλε στην αντίληψη πως το έργο τού Σκωτ ανταποκρίνεται στο νεανικό/ παιδικό κοινό, καθώς διέπεται από την εισαγωγή ρομαντικών στοιχείων που δεν αποτελούσαν ηθικές και διανοητικές αντιλήψεις της ιστορικής περιόδου. Αυτό βέβαια ως άποψη έρχεται σε αντίθεση με την ιστορική πραγματικότητα, καθώς οι ιδέες που προβάλλονται μέσα από τον Ρομαντισμό τού 19ου αιώνα δεν αποτελούν παρά την επικαιροποίηση διαχρονικών ιπποτικών ιδεών, που ανιχνεύονται σε συγγραφείς του Μεσαίωνα, όπως ο Κρετιέν ντε Τρουά, ο Μπεορούλ (“Το μυθιστόρημα του Τριστάνου”), ο Ρομπέρ ντε Μπορόν (“Μέρλιν”), ο Σερ Τόμας Μάλορυ, ο Βολφραμ Φον Εσενμπαχ και ο Γκότφριντ Φον Στρασμπουργκ (“Τριστάνος και Ιζόλδη”) καθώς και από λόγους και πράξεις των ίδιων των ιπποτών της ιστορίας που αποδεικνύουν ότι- όχι μόνο το αντίστοιχο ήθος αποτελούσε ηθική κατάκτηση των ανθρώπων του Μεσαίωνα- αλλά πως έβρισκε εφαρμογή εντός της πραγματικότητας, από το περιβάλλον της Αυλής, έως τα πεδία των μαχών και μονομαχιών. 

Το μυθιστόρημα “Ιβανόης”, συγκεκριμένα, περιγράφει τις πράξεις του ομώνυμου ήρωα, ενός Άγγλου, σταυροφόρου ιππότη, όταν αυτός επιστρέφει από τους Αγίους Τόπους. Το περιβάλλον που αντιμετωπίζει όμως στην πατρίδα του, αμέσως με την επιστροφή του, είναι εχθρικό, καθώς η κυρίαρχη τάξη της εποχής είναι εκείνη των Νορμανδών ευγενών.

Εδώ ο Σκωτ εισάγει το στοιχείο του πατριωτισμού όπως γινόταν αντιληπτό κατά την εποχή του συγγραφέα, μέσα από την διαμάχη μεταξύ Σαξόνων και Νορμανδών για την κυριαρχία της Βρετανίας, που προέκυψε μετά την Νορμανδική Κατάκτηση της νήσου. Γεγονός που σηματοδότησε την ίδρυση του μεσαιωνικού Βασιλείου της Αγγλίας.

Παρόλο που διατηρώ επιφυλάξεις σχετικά με την πραγματικότητα αυτής της διαμάχης, όπως παρουσιάζεται για την εποχή που τοποθετείται ο ήρωας Ιβανόης, ωστόσο αυτή η αντιπαράθεση αποτελεί ένα σημαντικό λογοτεχνικό στοιχείο για τους σκοπούς του συγγραφέα. Ο Ιβανοης, ως σαξονικης καταγωγής, θα πρέπει να υπερβεί διάφορα εμπόδια για την επίτευξη των σκοπών του, καθώς βρίσκεται μεταξύ σφύρας και ακμώνος- δηλαδή – ανάμεσα σε μία κυρίαρχη πραγματικότητα που θέλει τους Σάξονες στο περιθώριο, και την κατάκτηση της εύνοιας του πατέρα του και των δικών του ανθρώπων, που είναι προσκολλημένοι σε έναν κόσμο που πεθαίνει.

Ως το πρότυπο του ευγενούς ιππότη, ο Ιβανόης κατανοεί την τραγικότητα των περιστάσεων και της ανάγκης για προσαρμογή, χωρίς ωστόσο να διατίθεται να κάνει εκπτώσεις στις ιδεαλιστικές του αρχές και αξίες. Η αξία αυτή της προσαρμοστικότητας και η ιπποτική τού αρετή εντός και εκτός του “πεδίου της τιμής”, είναι που βοηθούν τον ήρωα να υπερβεί τα εμπόδια κατά τις παράτολμες περιπέτειες του.

Στο μυθιστόρημα θα ανακαλύψουμε όλα εκείνα τα γνωστά στοιχεία της ιπποτικής λογοτεχνίας, που παρουσιάζονται με ιδιαίτερη γλαφυρότητα, όπως η ιπποτική Γιόστρα. Η Γιόστρα ή Ιππαιχμία, αποτελούσε το άθλημα της κονταρομαχίας, το οποίο, αντίθετα με τον σύγχρονο αθλητισμό, δεν αφορούσε τον κόσμο της οικονομίας, αλλά ενός ήθους που αντλούσε την καταγωγή του από αρχαία έθιμα που σχετίζονται με τελετές ενηλικίωσης, μέσα από την απόδειξη διανοητικών και ηθικών κατακτήσεων των νέων μελών της κοινωνίας. 

Αντίστοιχα, εντός του χριστιανικού κόσμου και στά πλαίσια του amour courtois, ο ιππότης εμπνέεται από τον ευγενή έρωτα προς πράξεις ανώτερες και την κατάκτηση της νίκης. Ήθος που στον Ιβανοη υποδεικνύεται από την αλτρουιστική αγάπη τού για την λαίδη Ροβένα. Στην ηρωίδα αυτή βλέπουμε, επίσης, νά προσωποποιείται το ιδανικό του Αιωνίου Θήλεως.

Ταυτόχρονα με την διαμάχη μεταξύ Σαξόνων και Νορμανδών, στον Ιβανοη εισάγεται η σχέση των Εβραίων με την κοινωνία τού δυτικού μεσαίωνα, μέσα από τον στιγματισμό της θρησκευτικής προκατάληψης που είχε αναγκάσει την εβραϊκή κοινότητα στο περιθώριο. Η αδικία αυτή προς τους Εβραίους, προβάλλεται μέσω τού χαρακτήρα της Ρεβέκκας, μίας όμορφης εβραιοπουλας που κατηγορείται άδικα ως μάγισσα, λόγω των ξεχωριστών θεραπευτικών της γνώσεων.

Ο Ιβανόης θα είναι ο μόνος που θα έχει το θάρρος να σώσει την τιμή και την ζωή της κοπέλας, λίγο πρίν καταδικαστεί στην πυρά, όχι μόνο με λόγια, αλλά θέτοντας τον εαυτό του σε κοινωνικό και φυσικό κίνδυνο, ζητώντας να την υπερασπιστεί δια δικαστικής μονομαχίας.

Ένα ακόμα στοιχείο του “Ιβανόη” που πιθανώς να ξενίσει τον σύγχρονο αναγνώστη, είναι η παρουσίαση των γνωστών μας ως Ναϊτών ιπποτών, ως κακών. Οι Ναϊτες έχουν εξιδανικευτεί από την σύγχρονη ποπ κουλτούρα, λόγω της άδικης και τραγικής καταδίκης τους και του απάνθρωπου τέλους που αντιμετώπισαν. Ωστόσο, η εποχή που διαδραματίζεται ο Ιβανοης, δηλαδή εκείνης της βασιλείας του Ιωάννη του Ακτήμονα, χαρακτηριζόταν από την απάνθρωπη συμπεριφορά του βασιλέα προς τους υπηκόους τού, ιδιαιτέρως λόγω της βαριάς φορολογίας και του λεγόμενου “δασικού νόμου”, που είχε απομονώσει ευγενείς και απλούς ανθρώπους εξ ίσου από τα μέσα παραγωγής της εποχής – δηλαδή την ερήμωση της αγροκαλλιεργειας και κτηνοτροφίας. Γεγονότα για την Αγγλία που μας είναι γνωστα μέσα από τίς περιπέτειες του Ρομπέν τών Δασών. 

Οι Ναϊτες στην Αγγλία της εποχής είχαν τον ρόλο των σωματοφυλάκων και κυρίως των θησαυροφυλακων τού Βασιλείου, στην υπηρεσία του κακού βασιλέα Ιωάννη. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την γαλλική τους καταγωγή (όπως άλλωστε συνέβαινε και με τους Νορμανδούς) προσέφερε ένα εύχρηστο λογοτεχνικό στοιχείο για την απόδοση των κακών στο περιβάλλον του μυθιστορήματος. 

Οι Γάλλοι ευγενείς και οι Ναϊτες ιππότες παρουσιάζονται να έχουν διαφύγει της ιπποτικής τους ηθικής και ταπεινής χριστιανικής ζωής, έχοντας παραδοθεί στα πάθη και τις κρεπάλες μίας πλούσιας ζωής, που υποδαυλίζει τα πάθη στον άνθρωπο. Ας αρκεστώ εδώ να υπογραμμίσω απλώς, πως αυτό δεν ίσχυε ιστορικά για τους Ναϊτες καθώς, ενώ το τάγμα ήταν πλούσιο, εκείνοι ζούσαν υπό καθεστώς πενίας.

Συνοψίζοντας, ο Ιβανόης, αποτελεί ένα ωραίο και ευκολοδιάβαστο, ιστορικό μυθιστόρημα, από έναν από τους μεγάλους του είδους, που περιλαμβάνει όλα εκείνα τα στοιχεία που θα αναμέναμε από ένα αυθεντικό, ιπποτικό μυθιστόρημα.

 

* Ο μεσαιωνισμός είναι ένα σύστημα πεποιθήσεων και πρακτικής εμπνευσμένο από τον Μεσαίωνα της Ευρώπης ή από την αφοσίωση σε στοιχεία εκείνης της περιόδου, τα οποία έχουν εκφραστεί σε τομείς όπως η αρχιτεκτονική, η λογοτεχνία, η μουσική, η τέχνη, η φιλοσοφία, η πανεπιστημιακή μελέτη και διάφορα οχήματα της λαϊκής κουλτούρας. Από τον 17ο αιώνα, διάφορα κινήματα έχουν χρησιμοποιήσει τη μεσαιωνική περίοδο ως πρότυπο ή έμπνευση για δημιουργική δραστηριότητα, συμπεριλαμβανομένου του Ρομαντισμού, του σύγχρονου παγανισμού, της  Γοτθικής Αναγέννησης (αρχιτεκτονικής), των Προ-ραφαηλιτών και του Κινήματος Τεχνών και Χειροτεχνίας (Arts & Crafts)