του Γιώργου Σχοινά, εραλδικού καλλιτέχνη
Το βιβλίο «Η Κατάρα των Νιμπελούγκεν» από τις εκδόσεις Υπατία- Λυδία, είναι μικρό σε μέγεθος αλλά πολύ ενδιαφέρον και μοναδικό σε περιεχόμενο (εξ όσων γνωρίζω) για την ελληνική βιβλιογραφία. Μας παρουσιάζει τον δημοφιλή μύθο- που αντλεί την καταγωγή του σε αρχαίες Γερμανικές- Νορδικές πηγές- ο οποίος έγινε περισσότερο δημοφιλής στο σύγχρονο κοινό, μέσα από την δραματική τετραλογία του μουσουργού Ριχάρδου Βάγκνερ, υπό τον ευρύτερο τίτλο «Το Δαχτυλίδι του Νίμπλουγκ».
Όπως συμβαίνει με τις περισσότερες αρχαίες αφηγηματικές παραδόσεις, έτσι και στην συγκεκριμένη περίπτωση, ο μύθος αντλεί αρχαία καταγωγή και χάνεται χρονολογικά στις προφορικές αφηγήσεις των ποιητών της εποχής του λίθου. Είναι πολύ λογικό, όλες αυτές οι ιστορίες να λαμβάνουν διαφορές εκδοχές, ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο. Έτσι, όπως με τους μύθους του Ηρακλή, του Θησέα και του Ιάσονα αντιστοίχως, αναλόγως της πηγής, η αφήγηση λαμβάνει διάφορες παραλλαγές σε επίπεδο πλοκής και εξέλιξης των χαρακτήρων.
“Η Κατάρα των Νιμπελούγκεν” διηγείται τον βορειοευρωπαϊκό μύθο που έγινε γνωστός μέσα από την τετραλογία του Βάγκνερ
Σε μία ευρύτερη εικόνα, θα λέγαμε πως το έπος των Νιμπελούγκεν αφορά την πορεία και την εξέλιξη μίας οικογένειας ηρώων, των Βόλσουγκ, οι οποίοι στις αρχαιότερες, παγανιστικές πηγές αντλούν θεία καταγωγή, δηλαδή από τον ίδιο τον θεό Όντιν (κάτι σύνηθες σε όλες τις αντίστοιχες ευρωπαϊκές παραδόσεις, όπως συμβαίνει με τον Ηρακλή, τον Αχιλλέα και άλλους ημίθεους). Ένα άλλο κοινό στοιχείο αντίστοιχων ηρώων που μπορούμε να αντιστοιχήσουμε, είναι πως δεν μπορούν να θανατωθούν παρά υπό συγκεκριμένες περιστάσεις.
Το εν λόγω βιβλίο, μας παρουσιάζεται ως η ελληνική μετάφραση μίας εξ αυτών των παραλλαγών του γοητευτικού μύθου, που έχει σαφώς μεσαιωνική προέλευση- πολύ μετά δηλαδή από την εποχή της αρχικής του διατύπωσης. Αυτό βεβαιώνεται από το ύφος του κειμένου, τα λογοτεχνικά στοιχεία καθώς και τα θρησκευτικά.
Υφολογικά, το κείμενο θυμίζει πολύ τα αντίστοιχα μυθιστορήματα τροβαδούρων όπως ο Κρετιέν ντε Τρουά και άλλων «Αρθούρειων» συγγραφέων της καρδιάς του Μεσαίωνα. Σε αυτό τον κόσμο, οι ιπποτικές αξίες, καθορίζουν το πρότυπο του ήρωα, ακόμα και όταν αυτός δεν περιγράφεται ως τέτοιος.
Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε όμως τον «κόσμο» του κειμένου, θα πρέπει να ανατρέξουμε στις ιστορικές συνθήκες που καθόρισαν αυτές τις όμορφες ιστορίες, όπως φθάνουν αυτές σε εμάς.
Τα εισαγωγικά σχόλια και η κριτική της Θάλειας Καφεντζή, καθώς και ο πρόλογος του Νίκου Β. Λίτσα, προσπαθούν να περιγράψουν αυτό το πολιτιστικό πλαίσιο, φανερώνοντας όμως ταυτόχρονα μία σχετική σύγχυση όσο αφορά τον τόπο και τον χρόνο, σε συνάρτηση με τα πολιτιστικά πλαίσια στα οποία ο μύθος εντάσσεται.
Αυτό βέβαια δεν είναι παράδοξο, καθώς, όλοι οι μύθοι της βόρειας Ευρώπης που αντλούν τόσο παλαιά καταγωγή, μας γνωστοποιούνται μέσα από την καταγραφή (και τη μοιραία διαφοροποίηση) της μεσαιωνικής περιόδου- εκείνης δηλαδή των χριστιανικών βασιλείων- ενός κόσμου διαφορετικού από εκείνον των ηρώων που πρωταγωνιστούν σε αυτές. Οι Θεοί και οι ήρωες των αρχαίων Νορδικών και Γερμανικών φύλων, όμορφοι και υπερήφανοι, ανήκουν σε ιστορίες που προέχει η δράση, μέσα από εκείνο το ιδεώδες που θα περιγράφαμε ως «ηρωικό πρότυπο».
Η Βαλκυρία Μπρυγχίλδη
Αυτό το ηρωικό πρότυπο λείπει από τον χριστιανικό κόσμο, όπου το υπόδειγμα προς το οποίο ο άνθρωπος οφείλει να τείνει δεν είναι ο ήρωας, αλλά ο μάρτυρας.
Αφηγητές τέτοιων ιστοριών ανά τους αιώνες και κατά την ευρωπαϊκή επικράτεια, βλέπουμε πως υπήρξαν σε όλους τους λαούς της, σε διάφορες παραλλαγές: Από τον ραψωδό στην Ελληνική αρχαιότητα, τον Βάρδο των Κελτών, μέχρι τον Σκάλδο των Σκανδιναβών, στην πραγματικότητα οι παραδόσεις αυτές δεν βρίσκουν την ύστατή τους παρουσίαση παρά με την εμφάνιση και την πολιτιστική επικράτηση του περιβάλλοντος της μεσαιωνικής Αυλής, η οποία απετέλεσε το σταθερό σημείο (διά μέσου του χωροχρόνου εκείνου) για την ανάπτυξη των τεχνών και των επιστημών- όλων δηλαδή των στοιχείων που συνιστούν τον πολιτισμό- μέσω των Τροβαδούρων: Των άξιων διαδόχων, τρόπον τινά, των αρχαίων εκείνων προκατόχων τους.
Οι Τροβαδούροι του Μεσαίωνα, διέσωσαν αλλά και επέκτειναν, μέσα στον χριστιανικό κόσμο, το ηρωικό πρότυπο, όπως το ορίσαμε παραπάνω, διά της περιγραφής των κατορθωμάτων των χαρακτήρων, εντάσσοντάς τους σε ένα χριστιανικό περιβάλλον.
O τροβαδούρος και Ιππότης Ραϊμπώ ντε Βανκέιρας
Έτσι, μέσα από την μεσαιωνική αυλή, αναδείχθηκε ο κόσμος των Ιπποτών. Ένα νέο πρότυπο είχε ανατείλει: Εκείνο του χριστιανού ήρωα. Έτσι, οι ήρωες των προγενέστερων, παγανιστικών αφηγήσεων, όπως εκείνοι του έπους των Βόλσουνγκ, άφησαν το αποτύπωμά τους στον μεσαίωνα με τρόπο που ο Χριστιανισμός συνδιαλέγεται με τον Παγανισμό. Δεδομένου του επιτυχημένου τρόπου που αυτό επετεύχθη, καθίσταται αδύνατον για τον σύγχρονο μελετητή να κάνει τον σαφή διαχωρισμό των λογοτεχνικών στοιχείων εκείνων, που θα επέτρεπε την αναγωγή στις πρωταρχικές ιστορίες και το αμιγές προ- χριστιανικό τους περιεχόμενο.
Η αναζήτηση όμως μίας τέτοιας «αυθεντικής εκδοχής» των αρχαίων μύθων δεν θα ήταν μόνο απατηλή αλλά και κενή νοήματος, δεδομένου πως, όχι μόνο λόγω της ύπαρξης διαφορετικών εκδοχών από την περίοδο της προφορικής μεταφοράς τους, αλλά ακόμα βαθύτερα, καθόσον κάθε εκδοχή αποτυπώνει μέσα της το πνεύμα της εποχής του: Το συνεχώς διαφοροποιούμενο εσωτερικό νόημα, στην πορεία της ανθρώπινης αναζήτησης.
Έτσι, μέσω αυτών των ιστοριών, λαμβάνουμε τον χριστιανικό κόσμο να μπολιάζεται με το ηρωικό ιδεώδες και εκείνον του παγανισμού να μπολιάζεται από τις αξίες της χριστιανικής φιλανθρωπίας.
Έντμουντ Λέϊτον: “Ο Θεός να σε φυλάει”
Στο βιβλίο μας θα δούμε όλα εκείνα τα λογοτεχνικά στοιχεία που καθορίζουν τον εκχριστιανισμό των μύθων. Οι ήρωες που φέρουν μέσα τους περισσότερο το στίγμα του παγανιστικού τους παρελθόντος παρουσιάζονται λίγο ως πολύ ως μοχθηροί. Έτσι συμβαίνει παραδειγματικά, με την Βαλκυρία Μπρύνχιλντ και την μορφή της μητέρας της που δεν είναι παρά η ανθρωποποίηση της θεάς Φρίγκα. Οι Ισλανδοί ήρωες, πιο κοντα στο αρχαίο παρελθόν, εάν δεν παρουσιάζονται ως κακοί, εμφανίζονται τουλάχιστον ως επικίνδυνοι και μυστηριώδεις.
Ταυτόχρονα όμως, το ιπποτικό πνεύμα διαπερνά με το ηρωικό του στοιχείο την χριστιανική αφήγηση και την φέρνει να ακουμπά τα παγανιστικά πρότυπα. Το ήθος του αυλικού έρωτα αναδεικνύεται σε κάθε σχεδόν σελίδα, σε λογοτεχνικά στοιχεία όπως η περιγραφή των συναισθημάτων του Ζίγκφριντ για την Γκρίμχιλντ την οποία ερωτεύεται «με την πρώτη ματιά». Η (αρχετυπική πλέον για τις ιπποτικές διηγήσεις) εικόνα της δεσποσύνης που παρατηρεί από τον πύργο της- τοποθετώντας την έτσι σε ένα επίπεδο υψηλότερο- ενώ οι άνδρες εμπνέονται από εκείνη προς πράξεις ηρωισμού προκειμένου να μπορέσουν να την προσεγγίσουν, αποτελεί ένα άλλο λογοτεχνικό κλισέ της εποχής.
Ο Ζίγκφιλντ και η Γκριμχιλντ
Ωστόσο, το χαρούμενο ιπποτικό ύφος της διήγησης επισκιάζει η εξαρχής παρούσα δυσοίωνη αναμονή ενός επερχόμενου κακού, μέσα από την οιωνοσκοπία και τις διαισθητικές ικανότητες ηρωίδων και ηρώων- στοιχείο που συνδέει την αφήγηση με το παγανιστικό πνεύμα περί «μοιραίου», καθώς σύμφωνα με τις προ- χριστιανικές αντιλήψεις, οι Μοίρες (Νόρνες κατά την βόρεια παράδοση) και ο Κοσμικός Νόμος, τίθενται υπεράνω ακόμη και των θεών.
Έτσι η γυναίκα της ενόρασης στην ιπποτική λογοτεχνία των τροβαδούρων, δεν είναι η κακιά μάγισσα που συνδιαλέγεται με τον Σατανά, αλλά εκείνη η υπέροχη ύπαρξη της οποίας οι πνευματικές ικανότητες αποτελούν- αντιθέτως- δηλωτικό στοιχείο ενός ευγενούς πνεύματος, ικανού να βλέπει προς το επέκεινα.
Συνοψίζοντας, θα έλεγα πως η ελληνική απόδοση του «Η Κατάρα των Νιμπελούγκεν» αποτελεί μία υπέροχη πρωτοβουλία και ένα εξαιρετικό εναρκτήριο ανάγνωσμα για εκείνους που δεν είναι εξοικειωμένοι με το είδος και το βαρύ ύφος κειμένων όπως οι Ισλανδικές Σάγκας. Ας μην παρασυρθούμε όμως να νομίσουμε πως η απλότητα της αφήγησης συνεπάγεται απλοϊκότητα, καθώς μέσα στην παιδικότητά της, η αφήγηση συμβολοποιεί εσωτερικές καταστάσεις με έναν λόγο συνθετικό, που εάν δεν είναι ευκρινής για τα «μάτια» του νου, είναι σίγουρα για εκείνα της ψυχής.
O Zίγκφηλντ σκοτώνει τον δράκο
Ας αφεθούμε λοιπόν να ονειρευτούμε και να ταξιδέψουμε μέσα από τις σελίδες του, σε έναν κόσμο που οι άνθρωποι οραματίστηκαν κατά μία παλαιότερη εποχή, όπου τα ιδανικά μίας ιπποσύνης της δράσης και όχι του τάπητα ήταν ακόμα ζωντανή, μέσα από τα μάτια των ποιητών της.
