Συνεχίζουμε με το τρίτο μέρος του άρθρου (διαβάστε τα άλλα μέρη εδώ και εδώ) για τους θυρεούς, τα εμβλήματα και τα οικόσημα στην Μέση Γη, τους κανόνες που τα διέπουν, τον συμβολισμό και την σημασία τους και την σύγκριση με την ιστορική εραλδική (Οικοσημολογία)
του Γεώργιου Σχοινά, εραλδικού καλλιτέχνη
Στα ανθρώπινα βασίλεια της Μέσης Γης, βλέπουμε μία εμβληματολογία που είναι πιό οικεία σε εμάς. Εδώ οι ομοιότητες με την ιστορική εραλδική είναι σχεδόν απόλυτες. Οι αδιαμφισβήτητες γνώσεις του καθηγητή επί αντίστοιχων θεμάτων, δεν εντοπίζονται μόνο στις εικαστικές ομοιότητες, όπως η τήρηση του κανόνα του χρωματισμού, αλλά και σε γλωσσικές αναφορές, οι οποίες δεν γίνονται αντιληπτές από εκείνον που δεν γνωρίζει την εραλδική ορολογία, ενώ πιθανόν να περάσουν απαρατήρητες από τον μεταφραστή.
Γιά παράδειγμα, στους «Δύο Πύργους», όταν περιγράφονται οι ασπίδες των φρουρών του Έντορας, αναφέρεται χαρακτηριστικά:“The sun was blazoned upon their green shields”(1). Δεν γνωρίζω πως η πρόταση έχει αποδοθεί στην ελληνική μετάφραση. Με μία πρώτη ματιά, κατανοούμε πως αυτό που περιγράφεται είναι το φώς του ήλιου όπως ανακλάτο επί των πράσινων ασπίδων. Με τις απαιτούμενες γνώσεις εραλδικής όμως, το νόημα της πρότασης αλλάζει. Το ρήμα “toblazon” αποτελεί έναν καθαρά εραλδικό όρο, ο οποίος σημαίνει «περιγράφω κατά την εραλδική ορολογία». Συχνά συγχέεται με τον αντίστοιχο όρο “toemblazon”, που σημαίνει «χρωματίζω θυρεούς», ακόμα και από τους εραλδιστές. Θα μπορούσε η πρόταση να σημαίνει πως, επί των πράσινων πεδίων των ασπίδων υπήρχε το έμβλημα του ήλιου; Το θεωρώ πολύ πιθανό.
Αντίστοιχα, στο ίδιο κεφάλαιο, ο Γκίμλι λαμβάνει από τον Θίοντεν την ασπίδα με το έμβλημα του Οίκου του Έορλ (εραλδ. «πράσινον, ένα άλογο καλπάζων χρυσό») με την ευγενή απόκριση “I am proud, Lord of the Mark, to bear your device”(2) . Εδώ η χρήση του όρου “device” γιά την περιγραφή μίας ασπίδας αποτελεί συντομία του εραλδικού όρου “heraldic device” («εραλδικό έμβλημα»), καθώς η απόδοση της λέξης (device) κατά την καθομιλουμένη αγγλική δεν θα έβγαζε νόημα. Άρα, αυτό που ο Γκίμλι πραγματικά λέει είναι «Είμαι υπερήφανος Άρχοντα του Μάρκ, να φέρω το εραλδικό σας έμβλημα» ή «τον θυρεό σας».
Είναι γνωστό πως ο πολιτισμός του Ρόαν ταυτίζεται σε αρκετά σημεία με τον πρώιμο αγγλοσαξωνικό κόσμο. Στην Αγγλοσαξωνική Βρετανία, πρίν την Νορμανδική Κατάκτηση, η περιοχή της Αγγλίας ήταν χωρισμένη σε επτά βασίλεια, την γνωστή και ως «Επταρχία». Ενώ εκείνη την εποχή δεν υπήρχε δομημένη Εραλδική κατά τα μεσαιωνικά πρότυπα, τα βασίλεια αυτά λάμβαναν εμβλήματα που κατατάσσονται στην «προϊστορίαν της εραλδικής»(3).
Ανάμεσα σε αυτά, το Βασίλειο του Κέντ, έκανε χρήση ενός καλπάζοντος, λευκού αλόγου ως έμβλημά του. Το πιό ενδιαφέρον όμως είναι πως αυτό συμβόλιζε τα ονόματα των μυθικών γενναρχών του βασιλείου, των αδελφών Χένγκιστ (Hengist) και Χόρσα (Horsa), συμβολικές ονομασίες που είναι, επί της ουσίας, συνώνυμες- όπως αμφότερες σημαίνουν «άλογο».
Η διαφοροποίηση των ονομάτων οφείλεται σε γλωσσικές διαφορές μεταξύ ιθαγενών φυλών. Γι’ αυτό τον λόγο, οι ιστορικοί συγκλίνουν πως οι δύο μυθολογικοί χαρακτήρες αναφέρονται στο ίδιο πρόσωπο, πιθανόν κάποιο Σάξονα πολέμαρχο που έφερε το άλογο ως προσωπικό του έμβλημα (4). Η επιλογή του συγκεκριμένου σήματος υποδεικνύει την θεϊκή καταγωγή του ήρωα ως απογόνου του Θεού Όντιν, ο οποίος ήταν ο μόνος που μπορόυσε να ιππεύσει το άλογο Σλάϊπνιρ.
Η παροχή θείας προέλευσης γιά τους ήρωες, από την προϊστορία ακόμα, αποτελεί κοινό πολιτιστικό στοιχείο των «προ του χριστιανισμού», ινδοευρωπαϊκών λαών. Μπορούμε να θυμηθούμε, παραδειγματικά, τον «δικό μας» Ηρακλή ως υιό του Διός. Προσωπικά, θεωρώ πολύ πιθανό ο καθηγητής Τόλκιν να είχε χρησιμοποιήσει το άλογο του Κέντ, και την ιστορία που το συνοδεύει, ως υπόδειγμα γιά την δημιουργία του μύθου του Έορλ του Νεότερου, πρώτου Βασιλέα του Μάρκ, ενώ αντίστοιχα, η κάθοδος του λαού του, των ιππέων, να σχετίζεται με την σαξονική κατάκτηση της Μεγάλης Βρετανίας. Το σύμβολο του 5ου αιώνα επιβιώνει στον σύγχρονο θυρεό του Κέντ, αν και το άλογο τίθεται επί ερυθρού πεδίου.
Οι εραλδικές γνώσεις του Τόλκιν όμως γίνονται εξόφθαλμες, στην πρόθεση του να αποδώσει εραλδική παρ’ όμοια με την ιστορική γιά την Γκόντορ. Στο κεφάλαιο του «Άρχοντα», “The Steward and the King”, λαμβάνουμε την φράση: «…και επάνω στον Λευκό Πύργο της Ακρόπολης το λάβαρο των Επιτρόπων, φωτεινό ασημένιο (“argent” αντί γιά “silver” στο πρωτότυπο) σαν χιόνι στον ήλιο, χωρίς να φέρει επικαθήμενο (“charge”) ή έμβλημα (“device”- «συσκευή» κατά την καθομιλουμένη αγγλική) υψώθηκε πάνω από την Γκόντορ γιά τελευταία φορά.»(5).
Εδώ ο Τόλκιν, ξεκάθαρα, κάνει Εραλδική. Η λέξη “argent” αποτελεί όρο της αγγλικής εραλδικής που χρησιμοποιείται γιά την περιγραφή του άσπρου (δηλαδή ασημένιου) χρώματος και δεν λαμβάνει χρήση στην αγγλική καθομιλουμένη. Δηλαδή, γίνεται μία ποιητική αναφορά μέσω χρήσης εραλδικού όρου. Το ίδιο ισχύει γιά την λέξη “charge”(«επικαθήμενο σχήμα»). Ως τέτοιο, στην Εραλδική, ορίζεται το οποιοδήποτε έμβλημα (γεωμετρικό ή που αναπαριστά αντικείμενο ζώο ή φυτό) τοποθετείται επί του πεδίου της ασπίδας ή άλλου σχήματος. Επίσης, συχνά ως τέτοιο περιγράφεται το οποιοδήποτε σχήμα δεν αποτελεί κατάτμηση, καθώς οτιδήποτε εμφανίζει εμβληματική μορφή, νοείται ως επίπεδο επί επιπέδου, εκτός εάν χωρίζει το πεδίο σε τμήματα. Η λέξη device επανεμφανίζεται ως συντομία του “heraldic device” (θυρεός), όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Κανένας από αυτούς τους όρους δεν θα έβγαζε νόημα, μεταφρασμένος κατά την αγγλική καθομιλουμένη απόδοση των λέξεων, παρά μόνο μέσα από την εξειδικευμένη ορολογία της οικοσημολογίας.
Περιγραφή εμβλήματος με την εισαγωγή εραλδικής συνήθειας, λαμβάνουμε παραπάνω, στο ίδιο έργο, με την φράση: «Ίμραχιλ, Πρίγκιπας του Ντολ Άμροθ, απ’ το γένος του άρχοντα, με επίχρυσα λάβαρα, φέροντα το Πλοίο και τον ασημένιο Κύκνο,…» (6). Εδώ ο Τόλικν ακολουθεί τον εραλδικό κανόνα της περιγραφής οικοσήμου, βάσει του οποίου, όταν δύο ή παραπάνω εμβλήματα φέρουν τον ίδιο χρωματισμό, αυτός αναφέρεται μόνο μία φορά στην περιγραφή, χάριν συντομίας. Ο γνώστης του κανόνα κατανοεί πως το Πλοίο θα είναι ασημένιο όπως και ο Κύκνος, παρόλο που δεν αναφέρεται ρητώς.
Επίσης, στην «Επιστροφή του Βασιλιά» υπάρχει η περιγραφή των φυλάκων της Γκόντορ: «Επί των μαύρων μανδύων, ήταν κεντημένο ένα λευκό δένδρο, ανθισμένο, σαν το χιόνι, κάτω από ένα ασημένιο στέμμα και άστρα με πολλές αιχμές. Αυτή ήταν η στολή του οίκου (“livery” στο πρωτότυπο) των κληρονόμων του Ελέντιλ και κανείς δεν την έφερε πιά σε όλη την Γκόντορ, εκτός από τους Φύλακες της Ακρόπολης…»(7).
Στην ιστορική Εραλδική, καθώς η χρήση ενός οικοσήμου ήταν ατομική, όπως περιγράψαμε, κρίθηκε αναγκαία η εισαγωγή ενός δευτερεύοντος τύπου εραλδικού εμβλήματος, που θα μπορούσαν να φέρουν οι υπηρετούντες σε έναν οίκο, ώστε να γίνεται διακριτή αυτή τους η ιδιότητα. Το έμβλημά αυτό ονομάστηκε εραλδικό σήμα (“livery badge”). Αντίστοιχα, το ρούχο που έφερε τέτοιο έμβλημα, εξελισσόμενο σε μία μορφή στολής, ονομάστηκε απλά «λίβερυ», λέξη που συναντάμε στην ελληνική απόδοση «λιβραία»- δηλαδή «αυλικό ένδυμα». Ο Τόλκιν περιγράφει με την ίδια λέξη τους συγκεκριμένους μανδύες, καθώς οι φύλακες φέρουν αυτούς ως υπηρετούντες του Οίκου (εραλδ. «εις προσποίηση») και όχι ως οι πραγματικοί κάτοχοι του θυρεού.
Μία ακόμα σημαντική εραλδική αναφορά στον «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών», λαμβάνουμε με την εισαγωγή Εραλδών, με την ιδιότητα των Κηρύκων. Χαρακτηριστικά, ο συγγραφέας χρησιμοποιεί την λέξη “Herald” αντί γιά “messenger”- αγγελειοφόρος- ενώ αποδίδει στον όρο ιδιότητες ίδιες με αυτές του ιστορικού εραλδού.
Γιά παράδειγμα, στο κεφάλαιο “The Last Debate”,από την «Επιστροφή του Βασιλιά», αναφέρει συχνά τους Εραλδούς ως αυλάρχες και αγγελειοφόρους, τοποθετώντας τον ίδιο τον Γκάνταλφ στον ρόλο του βασιλικού εραλδού, ενώ συχνά δείχνει να διακρίνει τους σαλπιγκτές από τους εραλδούς, αντίθετα με την κοινή παρανόηση που θέλει τις δύο ιδιότητες να ταυτίζονται. Γιά παράδειγμα λέει: «Τότε ο Άραγκορν έθεσε σαλπιγκτές σε καθέ έναν από τους τέσερεις δρόμους που διέσχιζαν τον κύκλο των δένδρων και αυτοί σάλπισαν με δύναμη, ενώ οι Εραλδοί φώναξαν δυνατά «Οι Κύριοι της Γκόντορ έχουν επιστρέψει και όλη αυτή τη γη, που τους ανήκει, ξαναπαίρνουν.»(8)
Στους «Δύο Πύργους», ο Βασιλιάς Θίοντεν λέει: “Let the Heralds forth! Let them summon all who dwell nigh!”(9), ενώ στο ίδιο κεφάλαιο ο όρος χρησιμοποιείται από τον Θίοντεν πρός τον Γκάνταλφ με υποτιμητική χροιά “You have ever been a Herald of woe”(10)
Μία από τις σημαντικότερες εμβληματολογικές αναφορές στην ανθρώπινη εραλδική, συναντάμε σε ένα σκαρίφημα του Καθηγητή, Νουμενόριου κράνους, με την ημερομηνία «Μάρτιος 1960». Το κράνος αυτό αναγράφεται πως ανήκει σε «Πλοίαρχο των Ουινεντίλι» (“captain of Uinendili”), ενώ διαθέτει «λοφίο (11) ψαριού» (“fishcrest”). Από το Σιλμαρίλλιον γνωρίζουμε πως οι Uinendili υπήρξαν τα μέλη της αντίστοιχης Συντεχνίας (“Guild of Venturers”) που είχε ιδρυθεί από τον Αλντάριον (Aldarion), 6ο Βασιλέα του Νούμενορ. Αυτοί, αποτελούσαν τους πιο σκληροτράχηλους ναυτικούς του βασιλείου και παίρνουν το όνομά τους από την Μάϊα της θάλασσας Ούινεν (Uinen)(12) .
Η συγκεκριμένη αναφορά είναι σημαντική, καθώς μας υποψιάζει γιά την πιθανή πρόθεση του Καθηγητή να δημιουργήσει μια Εραλδική γιά το Νούμενορ που να περιλαμβάνει εραλδικά εμβλήματα παρ’ όμοια με της ιστορικής εραλδικής, πέραν της ασπίδος, καθώς εισαγάγει στοιχεία του Πλήρους Θυρεού (13).
Τον Αύγουστο του 1967, ο Καθηγητής σχεδίασε ένα σχετικα πρόχειρο σκίτσο, το οποίο όμως διαθέτει ενδιαφέροντα εικασικά στοιχεία και χρωματισμούς (14). Πρόκειται γιά μία εμβληματική φιγούρα, που μοιάζει περισσότερο με σύγχρονο στρατιωτικό έμβλημα, απ’ ότι με εραλδικό. Πρόκειται για το σχήμα στην εικόνα, το οποίο συνοδεύεται από την υποσημείωση MSMFC,το οποίο παρακάτω ερμηνεύεται “Mordor Special Mission Flying Corps”- έναν τίτλο που δεν θυμίζει τίποτα το «τολκινικό» σαν αίσθηση, αλλά περισσότερο παραπέμπει σε σύγχρονο στρατιωτικό σώμα, ειδικών δυνάμεων της αεροπορίας. Ακριβώς δίπλα, ο Καθηγητής έχει γράψει με μολύβι τη φράση «όπως φαίνεται από κάτω» (15), που μας οδηγεί να υποθέσουμε πως απεικονίζει ένα ιπτάμενο Νάζγκουλ. Ενώ μπορούμε εύκολα να φανταστούμε πως ο καθηγητής απλά «παιχνίδιζε», ωστόσο πιστεύω πως έστω άθελα του, φανερώνεται η αντιπάθεια που τον διέκρινε πρός τον σύγχρονο, τεχνολογικό/βιομηχανικό κόσμο.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Από όλα όσα περιγράφτηκαν, συμπεραίνουμε πως ο καθηγητής Τόλκιν διέθετε αγάπη γιά τα εραλδικά εμβλήματα, όπως και γιά τα διακοσμητικά σχέδια, που είχε εντάξει στον κόσμο του. Το εκπληκτικό σε αυτό, είναι ότι οι διαφοροποιήσεις ανά τους πολιτισμούς και τις εποχές συνδέονται με τις πολιτιστικές τους ιδιαιτερότητες, προσδίδοντας έτσι στην κοσμοπλασία του ένα χαρακτήρα ρεαλισμού που δεν συναντάμε σε άλλο λογοτεχνικό δημιούργημα.
Όπως και εάν έχει όμως, το Τολκινικό Έργο υπερβαίνει τις δυνατότητες της λογοτεχνίας και παρουσιάζεται σαν μία ολοκληρωμένη κοσμοπλασία. Εντός του κόσμου αυτού, η Εραλδική είχε ιδιαίτερη σημασία και αξία ενώ- τολμώ να υποθέσω πως- ως εικαστικός, ο καθηγητής θα είχε δημιουργήσει ένα σαφώς πιό ολοκληρωμένο αντίστοιχο σύστημα συμβόλων, εάν είχε στην διάθεσή του περισσότερο χρόνο.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1) Tolkien, J. R. R. “The Lord of the Rings”, Part two: “The Two Towers” Harper Collins 1990, p. 139
2) Tolkien, J. R. R. “The Lord of the Rings”, Part two: “The Two Towers” Harper Collins 1990, p. 156
3) Ορισμός που περιγράφει την πρωτο- εραλδική περίοδο της ευρωπαϊκής εμβληματικής, από το κείμενο του Ιωάννου Γ. Τυπάλδου- Λασκαράτου «Εισαγωγή εις την Εραλδικήν (Οικοσημολογία)», Δελτίον Εραλδικής και Γενεαλογικής Εταιρίας Ελλάδος, Αριθμός 1, Αθήναι 1979. Όπως αναφέρει και ο Φόξ- Ντέιβις: «Εάν υπήρχε κατά εκείνη την εποχή Εραλδική Οικοσημολογία, δεν υπάρχει κανένα έργο που θα αναμέναμε να την συναντήσουμε περισσότερο απ’ ότι η Ταπισερί του Μπαγιώ. Ούτε στις σφραγίδες ή τα νομίσματα της περιόδου συναντάμε εραλδικές ασπίδες.» Arthur Charles Fox-Davies: “Complete Guide to Heraldry”, Wordsworth, 1996, σ. 16
4) Scott- Giles, C. Wilfrid “The Romance of Heraldry”, E. P. Dutton & CO, INC., 1929, p. 21 &22
5) Tolkien, J. R. R. “The Lord of the Rings”, Part three: The Return of the King” Harper Collins 1990, p. 295
6) Tolkien, J. R. R. “The Lord of the Rings”, Part three: The Return of the King” Harper Collins 1990, pp. 45 & 46
7) Tolkien, J. R. R. “The Lord of the Rings”, Part three: The Return of the King” Harper Collins 1990, p. 22
8) Tolkien, J. R. R. “The Lord of the Rings”, Part three: The Return of the King” Harper Collins 1990, p. 192
9) Tolkien, J. R. R. “The Lord of the Rings”, Part two: “The Two Towers” Harper Collins 1990, p. 151
10) Tolkien, J. R. R. “The Lord of the Rings”, Part two: “The Two Towers” Harper Collins 1990, p. 151
11) Το εραλδικό έμβλημα που τοποθετείται στην κορυφή κράνους υπεράνω εραλδικής ασπίδας, και στηρίζεται επί διαδήματος ή στέμματος. Ο αγγλικός όρος “crest” (λοφίο) συχνά μεταφράζεται ως «οικόσημο», μία εντελώς λανθασμένη απόδοση.
12) Πλήρης ή Σύνθετος θυρεός, ονομάζεται το εραλδικό έμβλημα που εκτός της ασπίδας περι λαμβάνει σε ένα οργανωμένο σύνολο μία σειρά δευτερευόντων εμβλημάτων ή (και) εξαρτημάτων, με τρόπο τέτοιο που να σχηματίζεται ένα νέο, μοναδικό έμβλημα. Ο Πλήρης Θυρεός δεν προϋποθέτει την ύπαρξη όλων των εμβλημάτων ή εξαρτημάτων θα μπορούσαμε να συναντήσουμε στο περιβάλλον της ασπίδας ή θα μπορούσε αυτή δυνητικά να περικλείει. Στα στοιχεία του Πλήρους Θυρεού συγκεταλέγονται το κράνος, το λοφίο, το καταυχένιο, τα υποστηρίγματα κ.α.
13) “seen from below”
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Hammond, Wayne G. and Scull, Christina “J. R. R. Tolkien, Artist and Illustrator”, Harper Collins Publishers, 1998
- Hammond, Wayne G. and Scull, Christina “The Art of the Lord of the Rings by J. R. R. Tolkien”, Harper Collins Publishers, 2015
- Tolkien, J. R. R. “The Lord of the Rings”, Part Three: The Return of the King” Harper Collins 1990
- Tolkien, J. R. R. “The Lord of the Rings”, Part Two: “TheTwo Towers” Harper Collins 1990
- Τόλκιν, Τζ. Ρ. Ρ. «Το Σιλμαρίλλιον», εκδόσεις Αίολος, Αθήνα 1996
- Τόλκιν, Τζ. Ρ. Ρ. «Ατελείωτες Ιστορίες», εκδόσεις Αίολος, Αθήνα 2000
- Δελτίον Εραλδικής και Γενεαλογικής Εταιρίας Ελλάδος, Αριθμοί 1- 11, Αθήναι 1979 έως 2001
- Ρίζου Ραγκαβή, Ευγενίου – Τιπάλδου, Γ.Ε. : «Εγχειρίδιον Οικοσημολογίας», Ελευθερουδάκης, 1926
- Brooke-Little, J.P., Richmond Herald of Arms: “Boutell’s Heraldry”, Warne 1973
- Fox-Davies, Arthur Charles “Complete Guide to Heraldry”, Wordsworth, 1996
- Martine, Roddy “Scottish Clan and Family Names”, Mainstream Publishing, 2008
- Diderot et D’ Alembert, Blazon Art Heraldique (L’ Encyclopedie), Inter-Livers, 1994
- Scott- Giles, C. Wilfrid “The Romance of Heraldry”, E. P. Dutton & CO, INC., 1929
- Wagner, Sir Anthony “Heraldry in England” The King Penguin Books, 1946
- Wagner, Sir Anthony “Historic Heraldry of Britain”, Phillmore& Co. Ltd, 1972