του Αλέξανδρου Ζώρη*
Tο heavy metal (βαρύ μέταλλο) είναι ένα είδος μουσικής που μετράει ήδη πάνω από 53 έτη ύπαρξης και έχει φανατικούς οπαδούς σε όλο τον κόσμο, παρόλο που κατά καιρούς έχει δεχθεί (δικαίως ή αδίκως) μεγάλες επιθέσεις κι επίσης συστηματικά αγνοείται από τα mainstream ΜΜΕ. Από την φύση του δυναμικό είδος μουσικής, αναζήτησε και τον κατάλληλο δυναμικό στίχο, για να πλαισιώσει το καλλιτεχνικό του όραμα.
Έτσι λοιπόν η μυθολογία και η ιστορία (κυρίως αρχαία και μεσαιωνική) των διαφόρων λαών, αποτέλεσε ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης για διάφορα συγκροτήματα του είδους. Αν και η σκανδιναβική μυθολογία και ιστορία κατέχει τα πρωτεία ως προς την στιχουργική επιρροή, εντούτοις η ελληνική μυθολογία και ιστορία υμνήθηκαν δεόντως από τους αντίστοιχους καλλιτέχνες.
Πρόθεση του άρθρου δεν είναι μια εξαντλητική παρουσίαση του θέματος, αλλά η αναφορά των χαρακτηριστικότερων και (κατά την άποψη του γράφοντος ) αξιολογότερων περιπτώσεων. Πριν προχωρήσουμε όμως στο κυρίως θέμα, κρίνουμε απαραίτητα κάποια διευκρινιστικά σχόλια που θα βοηθήσουν τον, ενδεχομένως αμύητο, αναγνώστη, να κατανοήσει καλύτερα κάποια πράγματα σχετικά με αυτό το είδος μουσικής.
Ρίζες και γέννηση του Heavy Metal
Οι ρίζες του heavy metal ανάγονται στο rock n’ roll και την blues μουσική, δηλαδή στις ΗΠΑ, αλλά διαμορφώνεται κυρίως στο Ηνωμένο Βασίλειο. Το μουντό (όσον αφορά τον καιρό και το κλίμα) και βιομηχανικό περιβάλλον του Birmingham, πόλη από την οποία προέρχονταν οι Black Sabbath, σίγουρα έπαιξε τον ρόλο του στη διαμόρφωση αυτού του ήχου, ενώ καθοριστικής σημασίας ήταν και το ατύχημα που είχε ο κιθαρίστας του συγκροτήματος, Tony Iommi στο ξεκίνημα της καριέρας τους.
Αρχικά και σε όλη την δεκαετία του ’70, θεωρείται παρακλάδι της ευρύτερης rock μουσικής (συχνά αποκαλούμενο ως heavy metal rock) και σχεδόν ταυτόσημο με τον όρο hard rock που είχε εμφανιστεί λίγο νωρίτερα. Κατά την δεκαετία του ’80 θα λέγαμε ότι αυτονομείται και θεωρείται πλέον διαφορετικό είδος μουσικής, αναπτύσσοντας μάλιστα και διάφορα παρακλάδια/υποείδη (π.χ. power metal, doom metal, progressive metal, thrash metal κλπ). Προπάτορες ή και συνδιαμορφωτές, μαζί με τους Black Sabbath, του είδους, ήταν καλλιτέχνες όπως οι Cream, οι Led Zeppelin, οι Deep Purple, ο Alice Cooper, οι Kiss, οι Uriah Heep, οι Judas Priest (ιδίως αυτοί), οι UFO, οι Scorpions, οι Motorhead και οι Thin Lizzy .
Ηχητικά και μουσικά χαρακτηριστικά του heavy metal
Πηγαίνοντας στο ηχητικό και μουσικό κομμάτι, να πούμε ότι πρόκειται για κατά βάση φωνητικό είδος (η πλειοψηφία των συνθέσεων περιέχουν στίχους και ερμηνεία τους από φωνή), ενώ όσον αφορά τα μουσικά όργανα που το πλαισιώνουν, ο σκληρός και βαρύς ήχος της ηλεκτρικής κιθάρας με παραμόρφωση (distortion) είναι καταλυτικός για το heavy metal. Για να το πούμε απλά, δεν υφίσταται heavy metal χωρίς ηλεκτρική κιθάρα με παραμόρφωση!
Λίγα λοιπόν είναι τα σημεία που θα συναντήσει κάποιος μέσα σε ένα heavy metal τραγούδι, όπου θα απουσιάζει η παραμόρφωση στην ηλεκτρική κιθάρα, ενώ πολύ συχνά υπάρχουν 2 κιθαρίστες σε μία μπάντα. Τα υπόλοιπα όργανα που συνοδεύουν, είναι το ηλεκτρικό μπάσο (συνήθως τετράχορδο ή πεντάχορδο, ανήκει στην μουσική οικογένεια της κιθάρας και αυτό) και ένα σετ από τύμπανα (ντραμς). Τα δε τύμπανα στο heavy metal, δεν κρατούν απλώς τον ρυθμό, αλλά με τα γεμίσματα που κάνουν και τον δυναμικό τρόπο παιξίματος, συμβάλλουν καθοριστικά στο τελικό ηχητικό αποτέλεσμα.
Judas Priest@Getty Images
Πολύ συχνή και η ύπαρξη 2ης γκρανκάσας στο σετ των ντραμς (double bass drums), στοιχείο που σπάνια το συναντούμε σε άλλα μουσικά είδη. Όσον αφορά το ηλ. μπάσο, συνήθως η χρήση του είναι χωρίς παραμόρφωση, αν και δεν αποκλείεται η ύπαρξή της, ενώ πολλές φορές οι μπασίστες παίζουν είτε με πένα, είτε με δάχτυλα, σε αντίθεση με την κιθάρα όπου το παίξιμο χωρίς πένα είναι υπερβολικά σπάνιο.
Υπάρχουν πολλές μπάντες που χρησιμοποιούν και άλλα μουσικά όργανα (κυρίως ακουστική κιθάρα, διάφορα πληκτροφόρα, π.χ. πιάνο ή/και συνθεσάιζερ και επιπλέον κρουστά), αν και συνήθως η χρήση τους γίνεται από καλεσμένους (guest) μουσικούς ή από τα ίδια τα μέλη που παίζουν τα βασικά όργανα που αναφέραμε παραπάνω. Ο ρόλος δηλαδή των επιπλέον οργάνων είναι περιστασιακός και όχι καθοριστικός. Πρόθεση των heavy metal μουσικών είναι η δημιουργία ενός μεγάλου, συμπαγούς και επιβλητικού ήχου.
Έτσι λοιπόν, ένα άλλο χαρακτηριστικό από τις πρώτες ημέρες της ύπαρξής του, ήταν η μεγάλη ένταση του ήχου στις συναυλίες (αυτό πλέον αποτελεί χαρακτηριστικό όλων σχεδόν των ειδών μουσικής, ιδίως σε συναυλίες ανοιχτού χώρου), ενώ σε επίπεδο ηχογραφήσεων και με την εξέλιξη της μουσικής τεχνολογίας, τα παραπάνω του ενός, ηχογραφημένα στρώματα κιθάρας, θεωρούνται απαραίτητο συστατικό για την επίτευξη αυτού του επιβλητικού ήχου.
O Michael Pinella των Symphony X (Llann We)
Παράλληλα, αναπτύχθηκαν τεχνικές παιξίματος που πλέον θεωρούνται δεδομένες, όπως το palm muting (φίμωμα των χορδών με το κάτω μέρος της παλάμης που κρατάει την πένα – αντίστοιχo με το pizzicato στην κλασική κιθάρα), ενώ στην διαρκή αναζήτηση για βαρύτερο ήχο, πολλές μπάντες υιοθέτησαν κουρδίσματα χαμηλότερης τονικότητας στα έγχορδα ή και χρήση κιθάρας με περισσότερες χορδές (π.χ. επτάχορδη, αντί της συνήθους εξάχορδης).
Τέλος, οι συγχορδίες που παίζει η κιθάρα, τις περισσότερες φορές είναι με την μορφή του powerchord (οι λεγόμενες πέμπτες). Δηλαδή χρησιμοποιώντας μονο την πρώτη νότα (τονική) και την πέμπτη της κλίμακας, παραλείποντας την τρίτη (η οποία καθορίζει και τον χαρακτήρα, ματζόρε ή μινόρε της συγχορδίας). Αυτό γίνεται τόσο για λόγους ευκολίας στο παίξιμο, μιας και η metal μουσική παίζεται συνήθως σε γρήγορα tempos, αλλά και για μείωση του θορύβου που προκαλέιται από την παραμόρφωση της κιθάρας όταν συνηχούν πολλές νότες μαζί.
Ως προς τη μουσική δομή, το heavy metal στην τυπική του μορφή, ακολουθεί τη λογική της τραγουδοποιίας όπως στην pop και rock μουσικη. Δηλαδη την ύπαρξη μουσικής εισαγωγής, κάποιο αριθμό κουπλέ (συνήθως δύο), ρεφραίν και ξανά κουπλέ για να κλείσει με ρεφραίν. Πόλυ βασικό στοιχείο της ταυτότητας του heavy metal, είναι η ύπαρξη μουσικού μέρους με αυτοσχεδιασμό (solo) της κιθάρας, συνήθως μετά το ρεφραίν. Πολύ σπάνια να μην υπάρχει καθόλου solo, ένω συχνότατα μπορεί να υπάρχουν δύο ή και περισσότερα κιθαριστικά solos μέσα στο ίδιο τραγούδι. Solos από τα υπόλοιπα όργανα σπανίως υπάρχουν, χωρίς όμως να αποκλείονται.
O Steve Vai
Ο πιο τυπικός ρυθμός που χρησιμοποιείται στο heavy metal, είναι τα 4/4 και η συνηθέστερη μουσική κλίμακα, η μινόρε πεντατονική (με πιο συνηθισμένες τονικότητες, τη Λα και τη Μι). Τα μουσικά μέρης της κιθάρας αποτελούνται κυρίως από riffs, δηλαδη σύντομα (συνήθως γραμμένα σε 2 ή 4 μέτρα) μελωδικά ή ρυθμικά μοτίβα (σχήματα) που επαναλαμβάνονται και πλαισιώνουν την κυρίως μελωδία, την οποία τραγουδάει ο ερμηνευτής.
Τέλος, πολύ σημαντικό ρόλο στον τρόπο δόμησης των riffs, αποτελεί η pedal note ή pedal point (ισοκράτημα), δηλαδή μία επαναλαμβανόμενη νότα (κατά βάση η τονική της κλίμακας) γύρω από την οποία χτίζεται η μουσική φράση, χωρίς να αφήνει περιθώρια για παύσεις, χτίζοντας έτσι, τον πολυπόθητο πυκνό και δυναμικό ήχο. Όλα αυτά σε πολύ γενικές γραμμές, διότι όπως ήδη αναφέραμε, το heavy metal είναι είδος μουσικής με έντονες τάσεις πειραματισμού, με αποτέλεσμα να υπάρχει ποικιλία μουσικών οργάνων, ρυθμών, tempos, φωνητικών στυλ και μουσικών κλιμάκων, όχι μόνο ανά παρακλάδι ή ανά συγκρότημα, αλλά ακόμα και μέσα στο ίδιο τραγόυδι.
HEAVY METAL ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ και ΙΣΤΟΡΙΑ
Πριν ξεκινήσουμε την περιήγησή μας, να διευκρινίσουμε ότι υπάρχει παρακλάδι του heavy metal, που ονομάζεται epic metal. Τον όρο αυτό έχουν υιοθετήσει μπάντες των οποίων οι στίχοι κατ’εξοχήν βασίζονται στην μυθολογία, την αρχαία και μεσαιωνική ιστορία, καθώς και σε συγγραφείς ηρωικής φαντασίας όπως οι Robert Howard (δημιουργός του Κόναν), J.R.R. Tolkien (Άρχοντας των Δαχτυλιδιών κλπ), Michael Moorcock κ.α. Μουσικά, οι ρίζες του συγκεκριμένου παρακλαδιού, ανάγονται στους Rainbow και τους Wishbone Ash, ενώ σημαντικές είναι οι επιρροές και από Uriah Heep, Thin Lizzy, Led Zeppelin, Queen, αλλά και από την κλασική μουσική, ιδίως τον Richard Wagner, στην προσπάθεια των συγκροτημάτων να επιτύχουν έναν επικό και μεγαλοπρεπή ήχο.
Στο άρθρο θα αναφέρουμε κυρίως μπάντες του epic metal άλλα και μπάντες που περιστασιακά έγραφαν τραγούδια με τέτοια θεματολογία, άρα, στυλιστικά δεν ανήκουν στο epic metal. Επίσης, θα παραθέσουμε τους στίχους, σε ελληνική μετάφραση, ορισμένων χαρακτηριστικών τραγουδιών.
Ξεκινώντας από το Ηνωμένο Βασίλειο, αναφέρουμε τους δημοφιλείς Iron Maiden, οι οποίοι το 1983 στον τέταρτο δίσκο τους (Piece Of Mind) έχουν το τραγούδι Flight Of Icarus, όπου πραγματεύονται το γνωστό μύθο του Ίκαρου, δίνοντας όμως μια διαφορετική (και ενδιαφέρουσα) ερμηνεία ως προς την σχέση του Δαίδαλου (πατέρα) με τον Ίκαρο (γιο).
Το 1986, στον δίσκο Somewhere In Time μας παρουσιάζουν το Alexander The Great, όπου αφηγούνται την ένδοξη πορεία του μεγαλύτερη στρατηλάτη και βασιλιά όλων των εποχών σε ένα πραγματικά συγκλονιστικό τραγούδι!
Iron Maiden: Alexander the Great /”Αλέξανδρος ο Μέγας”
«Γιέ μου βρες για τον εαυτό σου άλλο βασίλειο
Γιατί αυτό που αφήνω είναι πολύ μικρό για σένα”
Κοντά στην Ανατολή
Σε ένα μέρος της αρχαίας Ελλάδας
Σε μια αρχαία γη που ονομάζεται Μακεδονία
Γεννήθηκε o γιος
Του Φιλίππου της Μακεδονίας
Ο θρύλος, το όνομά του ήταν Αλέξανδρος
Σε ηλικία δεκαεννέα ετών
Έγινε ο Μακεδόνας Βασιλιάς
Και ορκίστηκε να ελευθερώσει όλη τη Μικρά Ασία
Δίπλα στο Αιγαίο
Το 334 π.Χ
Νίκησε ολοκληρωτικά τους στρατούς της Περσίας
Μέγας Αλέξανδρος
Το όνομά του προκάλεσε φόβο στις καρδιές των ανθρώπων
Μέγας Αλέξανδρος
Έγινε θρύλος μεταξύ των θνητών
Ο βασιλιάς Δαρείος ο τρίτος
Ηττημένος έφυγε από την Περσία
Οι Σκύθες έπεσαν στον ποταμό Ιαξάρτη
Τότε έπεσε και η Αίγυπτος
στον Μακεδόνα Βασιλιά
Και ίδρυσε την πόλη που ονομαζόταν Αλεξάνδρεια
Δίπλα στον ποταμό Τίγρη
Συνάντησε ξανά τον βασιλιά Δαρείο
Και τον συνέτριψε ξανά στη μάχη της Αρμπέλας
Μπαίνοντας στη Βαβυλώνα
Και τα Σούσα, θησαυρούς βρήκε
Πήρε την Περσέπολη, την πρωτεύουσα της Περσίας
Μέγας Αλέξανδρος
Το όνομά του προκάλεσε φόβο στις καρδιές των ανθρώπων
Μέγας Αλέξανδρος
Έγινε Θεός μεταξύ θνητών ανθρώπων
Ένας Φρύγας βασιλιάς είχε δέσει ένα ζυγό άρματος
Και ο Αλέξανδρος έκοψε τον «γόρδιο δεσμό»
Και ο θρύλος έλεγε ότι ποιος έλυσε τον κόμπο
Θα γινόταν ο κύριος της Ασίας
Τον Eλληνισμό διέδιδε παντού
Το μακεδονικό λόγιο μυαλό
Ο πολιτισμός τους ήταν ένας δυτικός τρόπος ζωής
Άνοιξε το δρόμο για τον Χριστιανισμό
Βαδίζοντας, βαδίζοντας
Κουρασμένοι από τη μάχη, βαδίζοντας δίπλα δίπλα
Ο στρατός του Αλέξανδρου γραμμή προς γραμμή
Δεν θα τον ακολουθούσαν στην Ινδία
Κουρασμένοι από τη μάχη, τον πόνο και τη δόξα
Μέγας Αλέξανδρος
Το όνομά του προκάλεσε φόβο στις καρδιές των ανθρώπων
Μέγας Αλέξανδρος
Πέθανε από πυρετό στη Βαβυλώνα
Συνεχίζουμε με τους πολύ καλούς αλλά άγνωστους Elixir οι οποίοι στο ντεμπούτο τους με τίτλο “The Son Of Odin” του 1986, έχουν το Pandora’s Box που πραγματεύεται το μύθο της Πανδώρας και του κουτιού της, με όλα τα δεινά που έφερε στην ανθρωπότητα. Οι επίσης Άγγλοι Angelwitch, στο ομώνυμο ντεμπούτο τους, του 1980 έχουν δύο τραγούδια που μας αφορούν. Πρόκειται για το Gorgon, σχετικά με τη γνωστή Μέδουσα ή Γοργώ και το Atlantis που αναφέρεται στον πασίγνωστο μύθο περί χαμένης Ατλαντίδος. Με την Ατλαντίδα ασχολήθηκαν το 2001 και οι Bal Sagoth στο δίσκο τους Atlantis Ascendant, με δική τους όμως, ελεύθερη οπτική και ερμηνεία. Ο δίσκος είναι concept (θεματικός), δηλαδή πραγματεύεται μία ιστορία όπου οι στίχοι του ενός τραγουδιού συνδέονται με αυτούς του επόμενου.
[1] 13 Φεβρουαρίου 1970 κυκλοφόρησε ο πρώτος, ομώνυμος δίσκος του βρετανικού συγκροτήματος Black Sabbath, που σηματοδοτεί τη γέννηση αυτού του είδους μουσικής.
[2] Υπήρξε πάντως μία περίοδος (μέσα έως τέλη της δεκαετίας του ’80) όπου η metal μουσική είχε μεγάλη προβολή και προώθηση, κυρίως όμως το παρακλάδι που ήταν γνωστό ως glam metal ή pop metal και είχε μία σαφώς πιο εμπορική/εύπεπτη χροιά. Το συγκεκριμένο παρακλάδι αναπτύχθηκε κυρίως στις ΗΠΑ, με βασικούς εκπροσώπους, μπάντες όπως Quiet Riot, Twisted Sister, W.A.S.P., Motley Crue, Ratt, Bon Jovi, Guns N’ Roses, Dokken, Cinderella και εκτός ΗΠΑ, τους Def Leppard και Europe (γνωστοί σε εμάς τους Έλληνες για το τραγούδι The Final Countdown, άρρηκτα συνδεδεμένο με το Eurobasket του ’87).
[3] Πράγμα λογικό μιας και η πλειοψηφία των σχετικών συγκροτημάτων είναι αγγλοσαξωνικής, γερμανικής και σκανδιναβικής καταγωγής.
[4] Εξετάζουμε τους τόπους προέλευσης όπου συνέβη η άμεση διαμόρφωση αυτών των ειδών μουσικής, διότι αν μπούμε στην διαδικασία απώτατης προέλευσης, τότε ο κύκλος είναι αέναος.
[5]Από εκεί κατάγονται και οι Judas Priest, ελαφρώς μεταγενέστερη μπάντα, αλλά εξίσου σημαντική για την εξέλιξη της metal μουσικής.
[6] Εργαζόμενος σε εργοστάσιο, του συνέβη ατύχημα όπου κόπηκαν οι φάλαγγες από δύο δάχτυλα του δεξιού χεριού του, του χεριού δηλαδή που χρησιμοποιούσε στην ταστιέρα της κιθάρας (όντας αριστερόχειρας). Αντικατέστησε τις κομμένες φάλαγγες με συνθετικό, πλαστικό υλικό προκειμένου να μπορέσει να συνεχίσει να παίζει μουσική. Το παίξιμό του έγινε πιο αργό και ταυτόχρονα, άρχισε να κουρδίζει σε χαμηλότερο τόνο την κιθάρα, για να γίνουν οι χορδές πιο χαλαρές. Αποτέλεσμα, ένας πιο βαρύς ήχος. Το όνομα Black Sabbath προήλθε από την ομώνυμη ταινία τρόμου, με πρωταγωνιστή τον Boris Karloff. Το συγκρότημα, βλέποντας την απήχηση που είχαν στον κόσμο οι ταινίες τρόμου, παρατηρώντας τη μεγάλη επισκεψιμότητα σε τοπικό κινηματογράφο, αποφάσισαν να δοκιμάσουν να παίξουν «τρομακτική μουσική», εφόσον ο κόσμος αρεσκόταν να πληρώνει προκειμένου να παρακολουθήσει ένα θέαμα που τον τρόμαζε.
[7] Ανοιχτό σε εξέλιξη και πειραματισμούς, το heavy metal σύντομα ενσωμάτωσε στοιχεία και επιρροές και από άλλα είδη μουσικής, κυρίως από την κλασική μουσική και τις παραδοσιακές μουσικές διαφόρων λαών, αλλά και πιο σύγχρονα ρεύματα (jazz, pop, hip-hop, ηλεκτρονική μουσική κλπ). Αποτέλεσμα, να εμφανιστούν όλα αυτά τα παρακλάδια/υποείδη που αναφέραμε παραπάνω.
[8] Η παραμόρφωση παράγεται από τον ενισχυτή της κιθάρας, ενώ διάφορα εφέ ήχου (reverb, echo, chorus, wah wah κλπ), χρησιμοποιούνται από τους κιθαρίστες, μέσω πεταλιών που συνδέονται με τον ενισχυτή
[9] Μπάντες όπως π.χ. οι Βρετανοί Skyclad, οι οποίοι έχουν το βιολί ως μόνιμο μουσικό όργανο του σχήματος, είναι απλώς εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα.
[10] Πέρα από την μινόρε πεντατονική, πολύ διαδεδομένη κλίμακα στο heavy metal, είναι και η φυσική μινόρε (natural minor), η οποία είναι επτάτονη κλίμακα, γνωστή και ως αιολικός τρόπος (aeolian mode) κατά την αρχαιοελληνική μουσική ορολογία. Επίσης η αρμονική μινόρε (harmonic minor) είναι πολύ διαδεδομένη, δίνοντας ένα νεοκλασικό ηχόχρωμα στο παίξιμο και τέλος, ο φρυγικός τρόπος (phrygian mode), γνωστός και ως ουσάκ στην ελληνική λαϊκή μουσική παράδοση, για πιο ανατολίτικη χροιά. Αντιθέτως, εξαιρετικά σπάνια είναι η χρήση της μείζονας (ματζόρε) κλίμακας στο heavy metal.
[11] Πολύ συχνή η αλλαγή tempo ή ρυθμού κατά την διάρκεια ένος heavy metal τραγουδιού.
[12] Ο στίχος “in a part of ancient Greece, in an ancient land called Macedonia”, εξαιρετικά αφιερωμένος στους “φίλους” μας εκ Σκοπίων…
[13[ Αντίστοιχη κίνηση είχαν κάνει και οι Γάλλοι Lonewolf με το τραγούδι Hellenic Warriors το 2004.
* Ο Αλέξανδρος Ζώρης σπούδασε κλασική και ηλεκτρική κιθάρα, καθώς και ανώτερα θεωρητικά της μουσικής (κάτοχος πτυχίου Αρμονίας). Για αρκετά έτη συμμετείχε σε μουσικά σχήματα, πραγματοποιώντας συναυλίες και ηχογραφήσεις.
