του Δημήτρη Δελφινόπουλου*
Αξίζει να αναφερθούμε εδώ στη διάρθρωση της μουσικής για την ταινία «Κβό Βάντις» (Quo Vadis) του Μαρβιν Ληρόυ. Η ταινία βασίζεται στο ομώνυμο ιστορικό μυθιστόρημα του νομπελίστα Χένρικ Σεκιέβιτς (1846- 1916) και έχει ως θέμα τους διωγμούς των πρώτων Χριστιανών στη Ρώμη, στα χρόνια του Αυτοκράτορα Νέρωνος και την πλοκή των επί μέρους ιστοριών των προσώπων που πρωταγωνιστούν.
Για τη σύνθεση της μουσικής ο Ρόζα εστάλη στην αγαπημένη του Ρώμη για να μελετήσει τη λεγόμενη ρωμαϊκή μουσική. Το μουσικό αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό με μια ιδιαιτερότητα: πέραν από το γνωστό ύφος του, ο Ρόζα χρησιμοποιεί μελωδίες από την αρχαία ελληνική μουσική σε συγκεκριμένα σημεία του έργου. Όπως π.χ. όταν ο Νέρων, τον οποίον υποδύεται ο καταπληκτικός Πήτερ Ουστίνοφ, κάνει επίδειξη στο ανάκτορο των μουσικών του δεξιοτήτων, ο Ρόζα του δίνει ως τραγούδι τη μουσική με άλλους στίχους του λεγομένου Σκόλιου του Σεικίλου, έργο του Α’ π. Χ. αιώνα που βρέθηκε σε επιτύμβια στήλη στις αρχαίες Τράλλεις της Μικράς Ασίας και σήμερα φυλάσσεται στο μουσείο της Κοπεγχάγης.
Επίσης ακούγεται η μουσική του Πυθιόνικου του Πινδάρου του Ε’ π. Χ. αιώνα από τα χείλη της Ευνίκης, πάντα με άλλους στίχους από το πρωτότυπο, προς τον αγαπημένο της Πετρώνιο σε σκηνή των ανακτόρων, όπως σε σκηνή γεύματος των πρωταγωνιστών σε κατοικία ακούγεται ως υπόκρουση ο Α’ Δελφικός Ύμνος, έργο του Β’ π.Χ. αιώνα σε σύνθεση του Αθήναιου. Χρήση μελωδιών έχουμε από το Β’ Δελφικό Ύμνο, έργο γραμμένο το 128 π.Χ. από το Λιμένιο και από κομμάτι τραγωδίας για τον θάνατο του Αίαντα, γραμμένο τον Γ’ αι. μ.Χ. Σε ορχηστρική διασκευή ακούμε τον Ύμνο στη Μούσα και τον Ύμνο στον Ήλιο του Μεσομήδους του Κρητός, συνθέτη του Γ’ μ.Χ. αιώνα και μουσικού στην αυλή του Αυτοκράτορα Αδριανού. Ιδιαίτερη αίσθηση στους γνώστες κάνει και το τραγούδι των Χριστιανών που τη μουσική του, με άλλους στίχους, έχει πάρει ο Ρόζα από τον Ύμνο στη Νέμεση του παραπάνω Έλληνα συνθέτη, μετατρέποντάς τον σε χριστιανικό ύμνο.
Ο ίδιος ο Μίκλος Ρόζα, σε συνέντευξή του το 1977 ανέφερε ότι στο Χόλλυγοντ, όταν γυρίζονταν παρόμοιες ταινίες δεν υπήρχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την αυθεντικότητα στον τομέα της μουσικής. Αφού λοιπόν, όπως ανέφερε ο ίδιος, είχε το μουσικολογικό υπόβαθρο και σπούδασε τη μουσική της αρχαιότητας στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας, αποφάσισε να κάνει κάτι διαφορετικό αναπλάθοντας την επίκαιρη μουσική των Ρωμαίων, των πρώτων Χριστιανών και της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, περιλαμβανομένων των Ασσυρίων, των Βαβυλωνίων κ.α. Και συνεχίζει λέγοντας: «Ήταν συναρπαστική δουλειά διότι κατέληξα ό,τι αναμφίβολα δεν έχει διασωθεί ρωμαϊκή μουσική. Γνωρίζουμε τα πάντα για την αρχιτεκτονική, τη λογοτεχνία, τη γλυπτική, για την ακρίβεια ολόκληρο τον πολιτισμό των Ρωμαίων, αλλά μουσική δεν επιβίωσε. Γνωρίζουμε τα μουσικά τους όργανα από γλυπτά και ζωφόρους, αλλά όχι τη μουσική. Ωστόσο, γνωρίζουμε ότι η μουσική των Ρωμαίων και ολόκληρος ο πολιτισμός τους επηρεάστηκε από τους Έλληνες. Έτσι, έχουμε ευτυχώς, 14 μουσικά αποσπάσματα με ακριβείς μελωδίες: ύμνους στον Άρη, ύμνους στον Απόλλωνα κ.ο.κ. και τα χρησιμοποίησα όλα. Χρησιμοποίησα απόσπασμα για δύο μέτρα (σ.σ. μουσικός όρος) και ανέπτυξα ολόκληρο μουσικό θέμα από αυτό. Έτσι, με βάση τα παραπάνω η μουσική ήταν σχετικά αυθεντική για το «Κβό Βάντις».
Όσον αφορά την ταινία «Έλ Σίντ» του Άντονυ Μαν που αφορά τον Ισπανό από την Καστίλη ήρωα Ροδρίγο Ντιάζ ντε Βιβάρ (1048 – 1099) των μεσαιωνικών χρόνων, ο παραγωγός Σάμουελ Μπρόνστον (1908 -1994) πρόσφερε στον Ρόζα κατοικία στην Ισπανία για να αφοσιωθεί στη σύνθεση της μουσικής της ταινίας. Εκεί εργάστηκε με τον Ραμόν Μενέντεζ Πιντάλ (1869 – 1968), ονομαστό φιλόλογο, ακαδημαϊκό και πρωτοπόρο στην ισπανική φιλολογία και γλωσσολογία. Ο Πιντάλ προχώρησε στην εφαρμογή επιστημονικής έρευνας σε ιστορικά λογοτεχνικά ζητήματα της Ισπανίας, μεταξύ των οποίων το “Άσμα του Ελ Σιντ”, διατηρώντας την ισπανική παραδοσιοκρατία. Η συνεργασία του Ρόζα με τον Πιντάλ, βοήθησε το συνθέτη να εξοικειωθεί με το θέμα και να δημιουργήσει άλλη μια μεγάλη μουσική επιτυχία, την οποία θεωρούσε το καλύτερο έργο του.
Ο Μίκλος Ρόζα έχει στο ενεργητικό του 55 έργα που δεν αποτελούν κινηματογραφική μουσική. Εκτός από το προαναφερθέν στην αρχή του άρθρου έργο του, συνέθεσε κοντσέρτα για διάφορα μουσικά όργανα, όπως βιολί, βιόλα, πιάνο. Έγραψε σονάτες για σόλο όργανα όπως βιολοντσέλλο, βιολί, κιθάρα, όμποε, κλαρινέτο, καθώς και έργα για πιάνο. Τα έργα του για συμφωνική ορχήστρα ξεχωρίζουν τόσο για την ενορχηστρωτική πρόταση του Rozsa όσο και για το παραδοσιακό τους ύφος. Τα «Τρία Ουγγρικά Σκίτσα» op. 14 (1938), η «Ουγγρική Σερενάτα» op. 25 (1953), oι «Παραλλαγές σε παραδοσιακό ουγγρικό τραγούδι για βιολί και ορχήστρα» op. 4 (1929) είναι ενδεικτικοί τίτλοι για να καταλάβουμε το μουσικοσυνθετικό προσανατολισμό του. Άλλωστε ο Ρόζα από νωρίς μελέτησε την παραδοσιακή μουσική το τόπου του και κυρίως αυτή των Μαγιάρων.
Σημαντικό μέρος του έργου του είναι και οι συνθέσεις του για διάφορες φωνές όπως για κοντράλτο, για σοπράνο και για τενόρο, καθώς και για χορωδιακά σύνολα. Είναι επίσης αξιοσημείωτο πως χορωδιακές συνθέσεις του από ταινίες όπως «Ben Hur» και «Ο Βασιλεύς των Βασιλέων» έχουν χρησιμοποιηθεί από διάφορες εκκλησίες κατά τη λειτουργική τους πράξη.
Αγαπημένος του συνθέτης ήταν ο Λούντβιχ βαν Μπετόβεν (1770 – 1827) και από τον 20ο αιώνα ο Σεργκεϊ Προκόβιεφ (1891 -1953). Ο Ρόζα δεν σταμάτησε ποτέ να γράφει μουσική για τον ίδιο, αναδεικνύοντας το τροπικό σύστημα γραφής, δηλαδή τη χρήση των τρόπων της αρχαίας ελληνικής μουσικής, σε συνδυασμό με την ουγγρική παραδοσιακή μουσική. Μεγάλο μέρος της εκτός κινηματογράφου δημιουργίας του προέκυψε στην περιοχή της Σάντα Μαργκερίτα στην Ιταλία, που πήγαινε με την οικογένειά του τα καλοκαίρια και διέμενε σε μια μικρή κατοικία τριών δωματίων, όπου συνέθετε. Αυτό που ονομάζει ο ίδιος ως « διπλή ζωή», που αποτελεί και τον τίτλο της αυτοβιογραφίας του, είναι η διακριτή διατήρηση των δύο συνθετικών ιδιοτήτων του, ιδίως της μή κινηματογραφικής του, που κατά τον βιογράφο του Τζέφρυ Ντέην είναι αυτό που τον εξέφραζε περισσότερο, παρόλα τα αριστουργήματα της μουσικής των ταινιών.
Κατά τον μαέστρο Τζων Μαουκέρι, ακολούθησε τις αρχές του Ριχάρδου Βάγκνερ (1813-1883), όπως άλλωστε και κάθε σπουδαίος συνθέτης του είδους, δηλαδή να ορίζει συγκεκριμένο μουσικό θέμα για κάθε χαρακτήρα της ταινίας.
Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των οικείων του ήταν ένας ευγενέστατος άνθρωπος, με ήθος, «ένας κύριος της παλαιάς σχολής» κατά τον βιογράφο του Τζέφρυ Ντέην. Είχε λατρεία για την ποίηση, την τέχνη και ιδιαίτερα την ιστορία, κάτι που αμέσως καταλάβαινε κάποιος επισκέπτης στην κατοικία του από την ποικιλία των σχετικών αντικειμένων που τη διακοσμούσαν, όπως πίνακες, προτομές κ.α.
H τελευταία φωτογραφία του Μίκλος Ρόζα με τον βιογράφο του Τζέφρυ Nτέην
Ο Μίκλος Ρόζα «κοιμήθηκε» στο Los Angeles στις 27 Ιουλίου του 1995, ύστερα από μακρόχρονη ασθένεια. Στην κηδεία του ο μαέστρος Τζων Μαουκέρι με μουσικούς του Χόλλυγουντ αποχαιρέτησαν το συνθέτη ερμηνεύοντας από την ταινία «Ben Hur» την Παρέλαση των Αρματοδρόμων, προκαλώντας έτσι συναισθήματα συγκίνησης και μεγαλείου.
Δεν άφησε τον εαυτό του να κυλίσει σ’έναν «εξαμερικανισμό». Παρέμεινε μέχρι το τέλος ένας Ευρωπαίος συνθέτης, διατηρώντας τα ιδιαίτερα μουσικά χαρακτηριστικά της Ουγγαρίας στα έργα του. Σε σχέση όμως με την κινηματογραφική μουσική αυτό που τον διαφοροποιεί από άλλους συνθέτες είναι πως ανεξαρτήτως της θεματολογίας των ταινιών που επένδυσε μουσικά, διατηρεί ένα ύφος που δηλώνει ξεκάθαρα την ουγγρική καταγωγή του.
* Ο Δημήτρης Δελφινόπουλος είναι μουσικός της Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης και διευθυντής του ερευνητικού συνόλου αρχαίας ελληνικής μουσικής “Ορφεία Αρμονία” .
