Συνεχίζουμε με το δεύτερο μέρος του άρθρου (διαβάστε το πρώτο μέρος εδώ) για τους θυρεούς, τα εμβλήματα και τα οικόσημα του κόσμου του Τόλκιν, ανά τις εποχές και τους πολιτισμούς της Μέσης Γης και τους κανόνες που τα ορίζουν καθώς και την σύγκριση με την ιστορική εραλδική.
του Γιώργου Σχοινά, εραλδικού καλλιτέχνη
Ο καθηγητής εισήγαγε εραλδικά εμβλήματα στην μυθολογία του, γιά πρώτη φορά, στην Πτώση της Γκόντολιν (“The Book of Lost Tales”) όπου, τα περιγραφόμενα σχήματα περιλαμβάνουν έναν κύκνο, μία κεφαλή τόξου, ένα ουράνιο τόξο, μία άρπα, ενώ γιά τον Βασιλιά Τούργκον μία κόκκινη καρδιά, εις ανάμνηση της επανάκτησης της καρδιάς του πατέρα του που είχε αφαιρεθεί από τους Όρκς (1) .
Μιά παρόμοια εφαρμογή λαμβάνουμε στο έμβλημα του Φίνροντ, υιού του Φίναρφιν, που φέρει άρπα και δαυλό, εις ανάμνηση της συνάντησης του με τους πρώτους ανθρώπους του Μπελέριαντ (2) . Τα δύο τελευταία παραδείγματα περιγράφουν μία συχνή εφαρμογή στην ιστορική Εραλδική, όπου το εικονιζόμενο σχήμα εισάγεται μετά από μία σημαντική πράξη του κομιστή του. Μπορούμε να παραλληλήσουμε το έμβλημα του Τούργκον με τον θυρεό της επιφανούς μεσαιωνικής οικογένειας των Ντάγκλας, όπου στον θυρεό «αργυρός, επί κυανής κορυφής τρείς αστέρες του πρώτου»(3) , απονεμήθη στον Σερ Τζεϊμς Ντάγκλας το έμβλημα μία καρδιάς εστεμμένης, μετά την υπόσχεση που έδωσε στον Βασιλιά Ρόμπερτ Μπρούς γιά την μεταφορά της καρδιάς του στους Αγίους Τόπους μετά τον θάνατό του (4) . Καθώς το τελευταίο αποτελεί διάσημο βρετανικό οικόσημο, θεωρώ πιθανό ο καθηγητής να εμπνεύστηκε την ιστορία του θυρεού του Τούργκον από εκεί.
Ωστόσο, η εμβληματολογία των ξωτικών παρουσιάζει κάποια εντελώς διακεκριμένα και ιδιάζοντα χαρακτηριστικά σε σχέση με την ιστορική εραλδική. Το πρώτο που παρατηρούμε, είναι η εισαγωγή μη- ασπιδοειδών πεδίων γιά την εφαρμογή των εμβλημάτων.
Καθώς, όπως είπαμε, η εραλδική αναφέρεται κατ’ αρχάς σε μία πολεμική κουλτούρα (ανεξαρτήτως εάν κατά την χρήση της χειραφετήθηκε από την μάχη), το μη ασπιδοειδές σχήμα, υποθέτω πως θέλει να τονίσει την προέλευσή από έναν κόσμο στον οποίο ο πόλεμος, όπως και τα όπλα, ήταν, αρχικά, άγνωστα. Όντως, μπορούμε να δούμε πως τα πρώτα εμβλήματα των ξωτικών ανάγονται στην εποχή πρίν την αναχώρηση των Νόλντορ και πιθανώς πρίν από την επίθεση των σκοτεινών δυνάμεων στο Βάλινορ. Στην χρήση τους ως «σήματα ειρήνης» συμβάλλει η μη διακριτότητα των συγκεκριμένων συμβόλων, κάτι που θα τα καθιστούσε άχρηστα στη μάχη, εκτός ίσως γιά την ανεπτυγμένη όραση των ξωτικών.
Άρα, η πρώτη διαφορά που εντοπίζουμε ανάμεσα στα εμβλήματα ξωτικών και ανθρώπων, είναι το σχήμα των πεδίων.
Συγκεκριμένα: Τα εμβλήματα των ανδρών ξωτικών τοποθετούνται επί πεδίου ρόμβου, αυτά των ξωτικοαρχοντισσών σε στρογγυλό πεδίο, ενώ οι θυρεοί βασιλείων, οίκων ή κρατών σε τετράγωνο. Οι κανονισμοί αυτοί, ορίζονται από τον ίδιο τον καθηγητή, σε μία από τις σημειώσεις του (5) . Από τις εξαιρέσεις που υπάρχουν σε αυτούς, υποθέτουμε πως τα σχέδια προηγήθηκαν των κανόνων.
Η δεύτερη διαφορά σε σχέση με την ιστορική Εραλδική, έγκειται στό ότι, στην τελευταία, οι ασπίδες των θυρεών είναι ισάξιες, ενώ ο βαθμός του κατόχου φανερώνεται, πιθανώς, από πρόσθετα εμβληματικά στοιχεία, εκτός του περιβάλλοντος της ασπίδας, όπως είναι η θέση και ο χρωματισμός του κράνους στον Πλήρη Θυρεό (6), ή η εισαγωγή στεμμάτων. Το σχήμα της ασπίδας δεν αποτελεί ενδεικτικό της κατάστασης του θυρεού. Στην εμβληματική των ξωτικών,αντίθετα, τα εμβλήματα είναι ιεραρχημένα. Η σημαντικότητα του συμβόλου είναι ανάλογη του αριθμού των αιχμών που αγγίζουν το εξωτερικο περίγραμμα του πεδίου. Έτσι, λαμβάνουμε τέσσερα σημεία για τον Πρίγκιπα, έξι γιά τον Βασιλέα, ενώ γιά τους αρχαίους Άνακτες, όπως ο Φίνγουε, μπορεί να φτάνουν τα δεκαέξι.
Η κατηγοριοποίηση των εμβλημάτων, επίσης, διαφέρει αρκετά από την ιστορική Εραλδική, όπως περιγράφτηκε, και εστιάζει στο προσωπικό ή μη χαρακτήρα του εμβλήματος. Έτσι, τα προσωπικά εμβλήματα των ξωτικών δεν κληροδοτούνται, ενώ τα οικόσημα, ως σήματα οίκων, κατηγοριοποιούνται μαζί με τα κρατικά εμβλήματα.
Μία άγνωστη πλευρά του καθηγητή Τόλκιν, είναι ότι υπήρξε ένας δραστήριος και εξαίρετος εικαστικός. Η κλίση του πρός την δημιουργία αφηρημένων γεωμετρικών μοτίβων, φανερώνεται από μία πληθώρα σχεδίων (πέρα από τα τοπία της Μέσης Γης) συνήθως επί τυχαίων εντύπων που μπορεί να βρίσκονταν στην άμεση ευχέρειά του (εφημερίδες, σταυρόλεξα, προσκλήσεις, επιστολές κ.α.). Ανάμεσα σε εκείνα που δεν έχουν κάποιο ιδιαίτερο νόημα, συναντάμε πολλά που διαθέτουν σαφή εμβληματικό χαρακτήρα, με σημειωμένο το όνομα του θυρεοφόρου. Φαίνεται πως η σκέψη του καθηγητή σπάνια απομακρυνόταν από τον κόσμο που είχε δημιουργήσει.
Τα εμβλήματα και τα οικόσημα που είχε σχεδιάσει ο ίδιος (υποθέτουμε – τουλάχιστον αρχικά- γιά προσωπική του τέρψη) είναι κυρίως ξωτικών. Αυτά δεν σχηματίστηκαν τυχαία, αλλά διαθέτουν έναν αυστηρό γεωμετρικό χαρακτήρα που ο ίδιος δούλευε πολύ καιρό, προτού κατασταλάξει σε σταθερές, συγκεκριμένες μορφές. Περιλαμβάνουν κυρίως σχέδια ανθέων γιά τις ξωτικοαρχόντισσες, ενώ ουράνιων σωμάτων γιά τους άντρες- ξωτικά (ήλιους, αστέρια κ.α.). Αυτά τα σχέδια είναι εμφανώς στυλιζαρισμένα, κοντά στα πρότυπα της τεχνικής του Art Nouveau με την οποία ο καθηγητής υπήρξε εξοικιωμένος από νεαρή ηλικία, χωρίς να υπολείπεται το προσωπικό καλλιτεχνικό στίγμα του δημιουργού.
Τα σχέδια αυτών των εμβλημάτων είναι ιδιαίτερα δουλεμένα και ο καθηγητής αφιέρωσε τουλάχιστον δύο ημέρες γιά τον ακριβή σχεδιασμό καθενός από αυτά (καθώς τα περισσότερα διαθέτουν πολύπλοκα γεωμετρικά σχέδια που απαιτούν ιδιαίτερη ακρίβεια), αφότου είχαν λάβει μία σταθερή μορφή ήδη, μετά από πειραματισμούς. Η ισορροπία των εικονιζόμενων εμβλημάτων στα Ξωτικά, αποτελεί το κύριο στοιχείο τους και τα επαναλαμβανόμενα κυκλικά μοτίβα μας παραπέμπουν να τα φανταστούμε ως περιστρεφόμενα, μία κίνητικότητα που, εάν υπήρχε όντως στο μυαλό του καθηγητή, παραπέμπει στην αιωνιότητα των ξωτικών, αντίθετα με την ιστορική Εραλδική ή την Εραλδική των ανθρώπων της Μέσης Γης, όπου η σταθερότητα των οικοσήμων αναδεικνύει την διαχρονικότητα των Οίκων και όχι των προσώπων.
Ομοιότητες στα εμβλήματα των ξωτικών υφίστανται μεταξύ των οικογενειακών με τα προσωπικά των μελών αυτής. Έτσι, το έμβλημα του ήλιου του Οίκου του Φίνγουε, επαναλαμβάνεται σε εκείνα των υιών του Φέανορ, Φίναρφιν και Φίνγκολφιν, σε παραλλαγές.
Το έμβλημα του ήλιου του Φίνροντ
Το έμβλημα της Ίντριλ ως πριγκίπισσα, έλαβε διάφορες μορφές προτού καταλήξει στην σταθερή όπου κυριαρχεί το γαλάζιο και το πράσινο. Η περιγραφή του εικονιζόμενου εμβλήματος δίδεται στην γλώσσα των ξωτικών από τον ίδιο τον καθηγητή, δίπλα στο σχέδιο:“Menelluin Irildeo Ondolindello” («άνθος αραβοσίτου της Ίντριλ από την Γκόντολιν»). Οι δώδεκα αιχμές που αγγίζουν το περίγραμα του πεδίου υποδεικνύουν την θέση της ως κόρη ξωτικοβασιλιά.
Στο έμβλημα της Μέλιαν, ίσως εξηγείται η πολυπλοκότητα του σχεδιασμού μέσα από την φράση πως στο πρόσωπό της ο Έλγουε «είδε το φώς του Άμαν όπως σε έναν ομιχλώδη καθρέπτη» (7) .
Το έμβλημα της Λούθιεν υπάρχει σε δύο παραλλαγές, και κυριαρχούν τα χρώματα του μπλέ, του λευκού, του πράσινου και του κίτρινου μέσα σε σχέδια ανθέων.
T-shirt με το έμβλημα της Λούθιεν
Ίσως μοναδικό κοινό έδαφος των εμβλημάτων των ξωτικών με την πρώιμη ιστορική εραλδική, είναι η προέλευση των εικονιζόμενων εμβλημάτων. Έχουμε ήδη μιλήσει γιά την απαθανάτιση κάποιου γεγονότος στην ζωή του θυρεοφόρου. Μία άλλη ομοιότητα, είναι η επιλογή των σχημάτων ως ρέμπους (8) .
Ομιλούν οικόσημο ή ρέμπους, στην Εραλδική, ονομάζεται το οικόσημο στο οποίο τα σχήματα περιγράφουν το επώνυμο του κατόχου. Τα ομιλούντα, λαλούντα ή φανερά (9) αποτελούν τα αρχαιότερα οικόσημα. Ιστορικά, ομιλούντα ήταν πάντοτε τα αυτοσχέδια οικόσημα που μπορεί να σχεδιαζόντουσαν γιά κάποιον προκειμένου να λάβει μέρος σε ιπποτικά αθλήματα, μάλλον λόγω της αναγνωρισιμότητας που προσέφεραν, όπως και της ευκολίας ως πρός την γρήγορη επιλογή σχημάτων. Γιά παράδειγμα, πολύ διαδεδομένα είναι τα ομιλούντα οικόσημα μεταξύ ελλήνων με καταγωγή από τον χώρο των Επτανήσων, αν και είναι μεταγενέστερα των μεσαιωνικών. Το οικόσημο της οικογένειας Γεράκη λαμβάνει θυρεό «ερυθρούν, είς ιέραξ ιστάμενος επί βάσεως εν φυσικώ (10) ». Στο οικόσημο Κεφαλληνού λαμβάνουμε μία ανθρώπινη κεφαλή, στο οικόσημο Μελισσηνού μέλισσες, στον θυρεό Δρακονταείδη δράκοντα και σε αυτόν Κρασσά αετό που κρατά σταφύλια με τα ράμφη του (11).
Αντίστοιχα, η Ίντριλ υιοθετεί το άνθος αραβοσίτου από τα μπλέ λουλούδια που φυτρώνουν ανάμεσα στο χρυσό καλαμπόκι, καθώς τα μαλλιά της ήταν «σαν τον χρυσό της Λόρελιν πρίν τον ερχομό του Μέλκορ» (12) .Αντίστοιχα, το σύμβολο του Εαρέντιλ είναι ο ομώνυμος αστερισμός, που λάμπει από το φώς του Σίλμαριλ, που συναντάμε σε σχέδιο του καθηγητή μαζί με εκείνο του Γκίλ- Γκάλαντ (Ereinion Gil-galad, the last High King of the Noldor) που σημαίνει «απαστράπτον άστρο». Το έμβλημα της Λούθιεν περιγράφει το όνομά της ως «Κόρη των ανθέων» στην εκδοχή της Σίνταριν του Μπελέριαντ.
To έμβλημα της Ίντριλ
Η σημαντικότητα της εμβληματολογίας στον πολιτισμό των ξωτικών της Μέσης Γης φανερώνεται όταν ο Μπέρεν προσπαθεί να συγκινήσει τον Θίνγκολ λέγοντας:
«…”Μα το δαχτυλίδι του Φέλαγκουντ, που έδωσε στον Μπάραχιρ, τον πατέρα μου, στη μάχη του Βορρά, δεν αρμόζουν στον οίκο μου τέτοια ονόματα από κανένα Ξωτικό, είτε είναι βασιλιάς είτε όχι”
Τα λόγια του ήταν περήφανα και όλα τα μάτια κοίταξαν το δαχτυλίδι, γιατί τώρα το κρατούσε ψηλά και τα πράσινα πετράδια του, που οι Νόλντορ είχαν κατασκευάσει στο Βάλινορ, στραφτοκοπούσαν. Το δαχτυλίδι έμοιαζε με δίδυμα φίδια που γιά μάτια είχαν σμαράγδια και τα κεφάλια τους αντάμωναν κάτω από μία κορόνα χρυσά λουλούδια, που το ένα κρατούσε και το άλλο κατέτρωγε. Αυτό ήταν το έμβλημα του Φίναρφιν και του οίκου του.» (13)
Υπάρχουν, επίσης, αναφορές του καθηγητή σε εμβλήματα των ξωτικών, από έργα που εκδόθηκαν από τους κληρονόμους του (όπως το “book of lost tales”). Γιά παράδειγμα, αυτά των δώδεκα ευγενών οίκων της Γκόντολιν. Όμως αυτά περιγράφονται επιγραμματικά (μόνο το κύριο έμβλημα) ενώ οι διαθέσιμες εικαστικές τους απεικονίσεις έχουν πραγματοποιηθεί κυρίως από θαυμαστές του έργου του Καθηγητή.
Συνοψίζουμε πως η εμβληματική των ξωτικών δεν διαθέτει ουσιαστικές ομοιότητες με την ιστορική οικοσημολογία, πέρα από την προφανή πρόθεση του καθηγητή Τόλκιν να χειραφετήσει τον κόσμο των ξωτικών από αυτή. Τα ξωτικά πρέπει να ακολουθούν την δική τους, αιθέρια και ανώτερη φύση, πέρα και έξω από τα ανθρώπινα δεδομένα, και αυτό αντανακλάται στα συμβολά τους, τα οποία φέρουν τον ιδιαίτερο εικαστικό χαρακτήρα του πολιτισμού τους.
Τα εμβλήματα των 12 Οίκων της Γκόντολιν
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1). “The Book of Lost Tales, Part Two, pp. 172- 4 & p. 200, note 27” και Hammond, Wayne G. and Scull, Christina “J. R. R. Tolkien, Artist and Illustrator”, Harper Collins Publishers, 1998, pp.190- 191
2). Hammond, Wayne G. and Scull, Christina “J. R. R. Tolkien, Artist and Illustrator”, Harper Collins Publishers, 1998,p. 192
3). Εραλδική περιγραφή άσπρου πεδίου ασπίδας, όπου επάνω σε λωρίδα επί της κορυφής του πεδίου, υπάρχουν τρία λευκά αστέρα.
4). Martine, Roddy “Scottish Clan and Family Names”, Mainstream Publishing, 2008, pp. 82- 84
5). Women within a circle personal
Men within a lozenge personal
General (impersonal) designs or emblems of a family square(or {?} once, circular).
The rank was usually held to beshown by number of “points” which reached the outer rim
Four was prince) 6- 8 kings
The great ancestors sometimes had as many [as] 16 as in House of Finwe.”
Tolkien Papers, Bodleian Library.Hammond, Wayne G. and Scull, Christina “J. R. R. Tolkien, Artist and Illustrator”, Harper Collins Publishers, 1998, p. 191
6). Βλέπε παρακάτω
7). Τόλκιν, Τζ. Ρ. Ρ. «Το Σιλμαρίλλιον»
8). η λέξη που περιγράφεται από εικόνα,“non verbis sed rebus”
9) Ιωάννου Γ. Τυπάλδου- Λσκαράτου «Εισαγωγή εις την Εραλδικήν (Οικοσημολογία)» Δελτίον Εραλδικής και Γενεαλογικής Εταιρίας Ελλάδος, Αριθμός 1, 1979
10). Νικολάου Π. Φωκά Κοσμετάτου «Οικογένειες Φωκά και Γεράκη Κεφαλληνίας», Δελτίον Εραλδικής και Γενεαλογικής Εταιρίας Ελλάδος, Αριθμός 2, Αθήναι 1980.
11). Νικ. Τόμπρος «”Φανερά” (parlante) οικόσημα από τον χώρο των Επτανήσων», Δελτίον Εραλδικής και Γενεαλογικής Εταιρίας Ελλάδος, Αριθμός 10, Αθήναι 1996
12) Νικ. Τόμπρος «”Φανερά” (parlante) οικόσημα από τον χώρο των Επτανήσων», Δελτίον Εραλδικής και Γενεαλογικής Εταιρίας Ελλάδος, Αριθμός 10, Αθήναι 1996
13). Τόλκιν, Τζ. Ρ. Ρ. «Το Σιλμαρίλλιον», εκδόσεις Αίολος, Αθήνα 1996, σελ. 240
