
Υπήρξε ο άνθρωπος που έφερε τις μουσικές παραδόσεις του κόσμου στην Ελλάδα, χάρις στον δίσκο του “Ανάδυση”(1984) που κυκλοφόρησε στον “Σείριο” του Μάνου Χατζιδάκι. Ένας δίσκος που όταν τον πρωτάκουσα με επηρέασε, όσο κανένας. Μετά τον γνώρισα στα 90’s όταν εκείνος ηχογραφούσε σε ελληνικές και ξένες εταιρείες και εγώ έγραφα σε έθνικ περιοδικά του εξωτερικού. Για μένα ήταν ένας μειλίχιος άνθρωπος που θα μπορούσε να ανήκει σε μια ευρύτερη “καθ’ ημάς Ανατολή” με την αγάπη του για την ελληνική, οθωμανική, πέρσικη και αράβικη μουσική (με τις μουσικές επιρροές από το Βυζάντιο) και τους μουσικούς του ορίζοντες να φτάνουν μέχρι το Αφγανιστάν.
Στον καινούργιο αιώνα, οι δίσκοι του αραίωσαν, όταν όμως έγινε γνωστό ότι θα γιόρταζε τα 40 χρόνια του στην μουσική εκπαίδευση και στην δισκογραφία με μια συναυλία στο Ηρώδειο (11 Ιουλίου), σκέφτηκα ότι ήταν καιρός να κάνουμε μια συνέντευξη αφ’ όλης της ύλης.
Συνέντευξη στον Γιώργο Πισσαλίδη
Ross σε λίγες μέρες δίνεις μια συναυλία στο Ηρώδειο για τα 40χρονια του Μουσικού Εργαστηρίου “Λαβύρινθος”. Πως ξεκίνησε ο «Λαβύρινθος»;
Το μουσικό εργαστήριο «Λαβύρινθος» ιδρύθηκε κάπως άτυπα, δεν ήταν καμία επίσημη υπόθεση, μεταξύ φίλων το 1982 στο Ηράκλειο και βασικά ξεκίνησε ως μία ομάδα μελέτης κατά κάποιον τρόπο, που είχαμε στήσει κάποιοι μουσικοί εδώ στο Ηράκλειο που βρισκόμασταν και κάναμε διάφορα πράγματα, λίγο έξω από τα συνηθισμένα της δουλειάς, από προσωπικό ενδιαφέρον. Που και που καλούσαμε κανέναν άνθρωπο να έρθει από κάποιο άλλο μέρος, να μοιραστεί μαζί μας κάποια πράγματα και έτσι ξεκίνησε. Μεταφέρθηκε στα Χανιά όπου συνεργάσθηκα με μία σχολή μουσικής και οργανώσαμε ένα ωδείο διδασκαλίας παραδοσιακών μουσικών οργάνων.
Τότε περιοριζόταν στην κρητική μουσική ή από τότε είχες το να ασχοληθείς με τις τροπικές παραδόσεις;
Πάντα είχε έναν ευρύτερο στόχο και μας ενδιέφεραν οι τροπικές παραδόσεις που βρίσκονται στον κόσμο, που είναι πάρα πολλές. Είναι λίγο φιλόδοξο αυτό, γιατί οι τροπικές μουσικές είναι αυτές που βρίσκονται λίγο-πολύ μεταξύ βορειοδυτικής Αφρικής και δυτικής Κίνας.
Εμείς ενδιαφερόμασταν για όλα αυτά και προσπαθούσαμε να ανακαλύψουμε, να μάθουμε όσα μπορούσαμε από ό,τι μπορούσαμε μέσα από όλα αυτά. Αυτό μετά μεταφέρθηκε στην Αθήνα όπου συνεργάσθηκα με διάφορες σχολές μουσικής.
Οι σχολές αυτές πώς σε έβλεπαν τότε;
Πάντα ήταν φιλόξενες. Είχε δύο ωδεία στα Χανιά που φιλοξενούσαν τις δραστηριότητες αυτές και άλλα δύο στην Αθήνα, ακόμα και στη Θεσσαλονίκη φιλοξένησαν δικές μας δραστηριότητες. Αυτό έκανα, μέχρι που έφτιαξα μόνος μου μία σχολή στα Πετράλωνα στην Αθήνα που λειτουργούσαμε έτσι για κάποια χρόνια. Από εκεί και πέρα ήθελα να κατέβω ξανά στην Κρήτη και δέχθηκα μία πρόταση από το Δήμο Καζαντζάκη τότε, σήμερα Δήμο Αρχανών-Αστερουσίων, να μεταφέρουμε το «Λαβύρινθο» κάτω στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο χωριό Χουδέτσι, όπου βρισκόμαστε σήμερα.
Ποιες χρονιές ήσουνα στην Αθήνα;
Η Αθήνα είναι από το 1987 μέχρι το 1999, είναι 12 χρόνια.
Είχες μαθητές που μετά έγιναν γνωστοί μουσικοί; Ποιους είχες τότε;
Ναι ο Σωκράτης Σινόπουλος, ο Στέλιος Πετράκης, η Κέλυ Θωμά. Είναι πάρα πολλοί που μαθήτευσαν στη δική μας τη σχολή και που κατόπιν είχαν μία καλή σταδιοδρομία.

Ο διεθνώς γνωστός λυράρης Σωκράτης Σινόπουλος υπήρξε μαθητής του Ross Daly
Τώρα πώς έχει εξελιχθεί; Δηλαδή υπάρχουν 40 χρόνια, όλα αυτά τα χρόνια υπήρχαν προβλήματα, πέρα από οικονομικά; Υποθέτω ότι είχες πρόβλημα και με τον COVID, κάποιες στιγμές υπήρχαν προβλήματα να βρεις μαθητές ή όχι; Σαν δάσκαλος θέλω να μου πεις.
Ο «Λαβύρινθος», επειδή είναι μία υπόθεση που συσχετίζεται με τη μουσική παιδεία, όπως φαντάζομαι το ξέρεις, δεν είναι ποτέ ένα εύκολο εγχείρημα. Πάντα υπήρχαν προβλήματα, πάντα βρίσκαμε τρόπους να τα ξεπερνάμε, να πηγαίνουμε παρακάτω. Ίσως τα πρώτα χρόνια μας φαίνονταν αυτές οι δυσκολίες ανυπέρβλητες, τώρα πια έχουμε πολλή εμπειρία και όταν συναντάμε δυσκολίες λέμε, πάμε παρακάτω, και όλο και κάποια λύση υπήρχε. Έχουμε πολλούς μαθητές κάθε χρόνο εδώ στην Κρήτη όταν λειτουργούμε κανονικά από το καλοκαίρι. Έχουμε περίπου 400 μαθητές από 40 διαφορετικές χώρες και διοργανώνουμε σε μία κανονική χρονιά περίπου 40-45 διαφορετικά σεμινάρια με μουσικές από όλη αυτή την ευρύτερη γεωγραφική περιοχή που περιέγραψα προηγουμένως. Βέβαια για δύο χρόνια λόγω COVID περιορίσθηκαν πάρα πολύ οι δραστηριότητές μας από τη μία, αλλά αναπτύξαμε άλλες δραστηριότητες από την άλλη.
Όπως ;
Δημιουργήσαμε το Labyrinth Online που είναι μία online πλατφόρμα και συνεχίσαμε τα σεμινάρια κανονικά, απλώς ήταν online. Οπότε μέσα στα δύο χρόνια αυτά διοργανώσαμε κάπου κοντά στα 200 σεμινάρια με δασκάλους σε διάφορα μέρη του κόσμου και απευθυνόμασταν σε μαθητές σε διάφορα σημεία του κόσμου επίσης. Ο «Λαβύρινθος» είχε ήδη γίνει μία διεθνής υπόθεση, γιατί εδώ και κάποια χρόνια έχουμε παραρτήματα στην Καταλωνία, στην Ιταλία, οπότε όλοι αυτοί μονιάσαμε μαζί και φτιάξαμε το Labyrinth Online, που αυτό είχε έδρα στο Σαν Φρανσίσκο στην Αμερική, επειδή είχαμε καλούς συνεργάτες για software κ.λπ., και λειτουργεί ακόμα το Labyrinth Online και θα συνεχίσει να λειτουργεί, παρόλο που τώρα σιγά-σιγά επιστρέφουμε στις ζωντανές δραστηριότητες.

Aπό τα σεμινάρια στο Οντάριο του Καναδά
Υποθέτω ότι διδάσκεις τις τροπικές παραδόσεις. Τι σημαίνει για εσένα, για ένα δυτικό, η τροπική παράδοση της Ανατολής, της Βορείου Αφρικής, ως μουσικό και ως δάσκαλο;
Οι παραδόσεις που διδάσκω λέγονται τροπικές, από την αρχαία λέξη «τρόπος» που υποδηλώνει μουσικές που βασίζονται σε δρόμους, σε κλίμακες, σε μακάμ. Διδάσκουμε συγκεκριμένες παραδόσεις, δηλαδή έχουμε δασκάλους για την κάθε μία από αυτές τις παραδόσεις. Έχουμε δασκάλους από την Τουρκία, από την Ινδία και από τη Βόρεια Αφρική, φυσικά από την Ελλάδα και από τα Βαλκάνια, και ο καθένας από αυτούς διδάσκει κάτι που είναι στη δική του ειδικότητα. Πέρα όμως από αυτό, έχουμε άλλα δύο πιο γενικά πράγματα, δηλαδή έχουμε πράγματα που έχουν να κάνουν με τη σύνθεση ή πράγματα που έχουν να κάνουν με το ομαδικό παίξιμο, πώς φτιάχνεις μία μουσική ομάδα. Έχουμε ακόμα και σεμινάρια που αφορούν σε θέματα ηχοληψίας, πώς να κάνεις ηχοληψίες και πώς μπορεί να κάνει ένας μουσικός μία δική του παραγωγή, έχουμε και αυτά.
Οπότε όλα αυτά τα βλέπουμε και ο στόχος είναι να βοηθήσουμε ένα μουσικό να αναπτύξει τις γνώσεις του, αλλά και τη δημιουργικότητά του. Όχι μόνο να γίνει φορέας γνώσης του παρελθόντος, αλλά να επεξεργασθεί δημιουργικά όλη αυτή τη γνώση του παρελθόντος, να τη χωνέψει, να την επεξεργαστεί και να την αξιοποιήσει δημιουργικά σήμερα. Οπότε για εμάς η παράδοση δεν είναι αναφορά στο παρελθόν μόνο, είναι κάτι το διαχρονικό που αφορά στο παρελθόν, στο παρόν και είναι μία πρόταση για το μέλλον.

Φωτό: Χρήστος Κισατζεκιάν
Πόσο βοηθά να παίζεις με καινούριους μουσικούς, ας πούμε όπως οι μαθητές σου; Δηλαδή τι σου δίνει, τι παίρνεις εσύ σαν μουσικός, παίζοντας με καινούριους μουσικούς που τους έχεις διδάξει ή δεν τους έχεις διδάξει εσύ;
Είναι πολύ μεγάλη η πρόκληση και πολύ ενδιαφέρουσα, γιατί όλοι αυτοί οι νέοι μουσικοί καταρχάς έχουν πολλά πλεονεκτήματα που εμείς οι παλιότεροι δεν είχαμε.
Όπως;
Έχουν πρόσβαση σε πάρα πολύ υλικό, κάτι το οποίο δεν είχαμε εμείς όταν ξεκινούσαμε, εμείς τότε βρίσκαμε μία κασέτα με κάποιον και την λιώναμε.
Τώρα πια τα νέα παιδιά έχουν πρόσβαση σε πάρα πολύ υλικό με τα youtube και όλα αυτά και υπάρχουν πάρα πολλά online tutorials για ό,τι θέλεις να μάθεις, και σεμινάρια υπάρχουν και ό,τι μπορείς να φανταστείς. Εμείς δεν τα είχαμε ποτέ αυτά, εμείς τότε έπρεπε να πάμε έτσι.
Ψάχνοντας.
Θα έλεγα ψάχνοντας ψύλλους στα άχυρα (γελάει). Όμως και η δική μας η εμπειρία είναι συναρπαστική, για να βρούμε ένα πραγματάκι να το μάθουμε, έπρεπε να κάνουμε ολόκληρο αγώνα και αυτό έδινε αξία σε αυτό που θα μαθαίναμε για εμάς. Οπότε είναι απλώς μία πολύ διαφορετική εμπειρία. Βρίσκω ότι η νέα γενιά των μουσικών είναι πάρα πολύ ικανή, πολύ σοβαρή, έχουν μεγάλο εύρος γνώσης και πολύ μεγάλες ικανότητες και είναι πάρα πολύ συνεργάσιμοι επίσης, αυτό είναι πολύ σημαντικό για εμένα. Οπότε σχεδόν όλοι οι συνεργάτες μας αυτόν τον καιρό είναι άνθρωποι κάτω των 45 ετών σίγουρα και είναι μία πολύ ευχάριστη εμπειρία για εμένα, γιατί αυτοί οι άνθρωποι δίνουν μία ενέργεια, δίνουν μία θετικότητα, δίνουν και μία όρεξη διαφορετικού τύπου και βεβαίως ο καθένας έχει ένα δικό του ηχητικό χρώμα που είναι πολύ όμορφο και που για εμένα είναι μεγάλη χαρά να συνεργαστώ μαζί τους.
Πέρα από τα 40 χρόνια “Λαβύρινθου”, κλείνεις τα 40 χρόνια και στη δισκογραφία. Θα ήθελες να μιλήσουμε για αυτό;
Ναι, η δισκογραφία είναι μεγάλο κεφάλαιο.
Ξεκινάς πρώτα με το «Ονείρου τόποι», αυτό πώς βγαίνει;
Αυτό ήταν το 1982. Και αυτό 40 χρόνια, ναι, αυτό το νούμερο με κυνηγά. Όλα αυτά τα χρόνια η δισκογραφία ήταν κάτι που με ενδιέφερε πάρα πολύ, ιδιαίτερα στην εποχή την αναλογική, που ευχαριστιόμουν πάρα πολύ την ηχογράφηση εκείνη την εποχή. Ομολογώ ότι τότε που μπήκαμε στα ψηφιακά δεν μου άρεσε αυτή η διαδικασία.
Τι δεν σου αρέσει, πώς οργανώνεται, πώς ηχογραφείς ή κάτι άλλο;
Όλη η διαδικασία ήταν πολύ διαφορετική από αυτή που ήξερα και απλώς ο τρόπος που γινόταν όλη η διαδικασία δεν με έπειθε. Αυτό κράτησε αρκετά χρόνια και για αυτό ηχογραφούσα σπάνια, από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 σταμάτησα να κάνω ηχογραφήσεις, έκανα πολύ λίγες ηχογραφήσεις.Όλη η διαδικασία ήταν πολύ διαφορετική από αυτή που ήξερα και απλώς ο τρόπος που γινόταν όλη η διαδικασία δεν με έπειθε Έκτοτε έχω κάνει κάποιες λίγες, μέχρι που τώρα με τον κορωνοϊό το έβαλα σκοπό και κάθισα και ασχολήθηκα σοβαρά με την ηχοληψία σε ψηφιακές πλατφόρμες και έτσι σπούδασα δύο πράγματα. Έμαθα πάρα πολλά πράγματα και το μεγάλο κέρδος που έχω από αυτό είναι ότι έμαθα να αγαπώ αυτή τη διαδικασία και να την ευχαριστιέμαι. Όχι ότι εγώ θα γίνω ηχολήπτης ή θα αντικαταστήσω κάποιον, όχι. Απλώς ότι έχω μία καλύτερη γλώσσα να συνεννοηθώ μαζί του και έναν καλύτερο τρόπο να συνεργαστώ και να ευχαριστηθώ την όλη διαδικασία, που αυτό είναι πάρα πολύ ωραίο.
Τώρα όμως θα πεις ότι σκοντάφτω επάνω σε κάτι άλλο, ότι ουσιαστικά η δισκογραφία έχει τελειώσει, δεν υφίσταται. Οπότε, εγώ από καιρό το έχω διαπιστώσει, για αυτό δεν το θεωρούσα καν κάτι που έχει οποιαδήποτε επαγγελματική υπόσταση και για αυτό το λόγο σχεδόν όλη η δισκογραφία μου είναι στην ιστοσελίδα μου δωρεάν για τον οποιονδήποτε, θα μπει, να την ακούσει, να την κατεβάσει, να κάνει ότι θέλει. Απεχθάνομαι το Spotify, το Apple Music και όλες τις αυτές τις πλατφόρμες
Μπορώ να το φανταστώ.
…που είναι απλώς ληστές αυτοί οι άνθρωποι και, πέρα από αυτό, είναι άνθρωποι αναίσθητοι που δεν έχουν την παραμικρή ιδέα της αξίας της μουσικής γενικότερα και έχουν απαξιώσει τη μουσική αυτές οι πλατφόρμες για εμένα.
Οπότε, τι έκανα; Σκέφθηκα μία ιδέα και επάνω σε αυτή την ιδέα δουλεύω τώρα. Κάνω ηχογραφήσεις, κάποια στιγμή διαπίστωσα ότι έχω έναν πάρα πολύ μεγάλο όγκο έργων που έχω γράψει, που δεν έχω ηχογραφήσει. Οπότε έχω βάλει μπροστά και ηχογραφώ όλα αυτά τα τραγούδια σταδιακά και ταυτόχρονα γράφω ένα βιβλίο.
Το οποίο τι είναι;
Θα σου το εξηγήσω. Το βιβλίο είναι ουσιαστικά το εξώφυλλο αυτής της μουσικής. Δηλαδή πήγα πίσω και σκέφθηκα, πίσω στην εποχή που είχαμε τους δίσκους βινυλίου, τι μεγάλη ευχαρίστηση ήταν να έχουμε αυτό το μεγάλο πράγμα και να διαβάζουμε κείμενα, να βλέπουμε φωτογραφίες την ώρα που ακούγαμε τη μουσική αυτή. Οπότε όλο αυτό το εξώφυλλο ήταν κάτι που σε έβαζε μέσα στον κόσμο αυτόν το μουσικό, το άκουγες, σε βοηθούσε να μπεις στο δικό του τον κόσμο την ώρα που ακούς τη μουσική. Σκέφθηκα ότι ό,τι και να χαθεί από δίσκους, από κασέτες, από CD, από οτιδήποτε, ένα πράγμα σίγουρα δεν θα χαθεί, αυτό είναι το βιβλίο.
Αυτό το βιβλίο θα είναι ακριβώς αυτό, θα έχει στόχο να βάλει τους ακροατές μας μέσα στον κόσμο αυτών των μουσικών που ακούν στις ηχογραφήσεις αυτές. Για αυτό δεν θα γράφω μόνο εγώ σε αυτό το βιβλίο, θα γράφουν όλοι οι συνεργάτες μου, ο καθένας ό,τι θέλει. Δεν έχω ιδέα τι θα γράψουν, έχω απλώς ζητήσει από όλους να γράψουν κάτι, ό,τι θέλουν, και να μπει στο βιβλίο, απλώς με στόχο αυτό, να βοηθήσουμε τους ακροατές μας να μπουν στο δικό μας τον κόσμο, να καταλάβουν λίγο πώς βλέπουμε τα πράγματα, τι είμαστε, τι κάνουμε.
Οπότε μπορεί να έχει οτιδήποτε μέσα αυτό το βιβλίο. Σίγουρα θα έχει παρτιτούρες από όλα τα κομμάτια, εννοείται, είναι κάτι που είναι χρήσιμο για κάποιους, αλλά θα έχει και διάφορα άρθρα που μπορεί να έχουμε γράψει. Κάποιος μπορεί να θέλει να βάλει μία συνταγή που έχει μαγειρέψει, κάποιος μπορεί να θέλει να γράψει ένα ανέκδοτο, ποιος ξέρει, αλλά οτιδήποτε θα βοηθήσει τους ακροατές μας να μπουν στον κόσμο των μουσικών αυτών που ακούν. Βέβαια θα το εκδώσω αυτό στα αγγλικά και κάθε τόσο θα εκδίδω ένα τέτοιο πράγμα στο εξής. Δεν σκοπεύω σε κανένα κέρδος, δεν με απασχολεί καθόλου αυτό. Απλώς χαίρομαι ιδιαίτερα που όλο αυτό το πράγμα θα είναι έξω από οποιαδήποτε εμπορικότητα και όλα αυτά τα πράγματα που δεν έχουν σημασία.

Με τον Ντζαμί Κεμιραμί
Πώς βλέπεις τις διάφορες παραδόσεις σε μία εποχή παγκοσμιοποίησης; Ισοπεδώνονται, βοηθιούνται να επιζήσουν, πώς το βλέπεις εσύ;
Νομίζω ότι βρίσκονται για πολλούς και διαφορετικούς λόγους σε μία κάποια σύγχυση και αυτή η σύγχυση δημιουργείται από δύο μάλλον ακραίες τάσεις. Η μία ακραία τάση είναι η φολκλοροποίηση του καθετί, η αναφορά σε ένα ωραιοποιημένο παρελθόν που δεν υπήρχε ποτέ και η αναπαραγωγή αυτού με μία υποτιθέμενη αυθεντικότητα, δηλαδή απλώς μία στασιμότητα λίγο-πολύ.
Η άλλη τάση είναι το λεγόμενο fusion και world music και όλα αυτά, το οποίο εντάξει, δεν είμαι καθόλου αντίθετος σε κάποια πράγματα, αλλά όταν βλέπω ότι έρχονται τέτοιου τύπου να γίνονται με μία προχειρότητα και με μία βιασύνη, κάπου με στεναχωρεί αυτό. Είναι πολύ σπάνιο να ακούσω κάποιο εγχείρημα τύπου fusion ή world music ή ό,τι άλλο, που μπορώ να πω ότι αυτό το πράγμα το βρήκα πολύ ωραίο και ότι με ενδιαφέρει.
Έχουμε παραδοσιακούς μουσικούς που θέλουν να παίξουν jazz, έχουμε τζαζίστες που θέλουν να παίξουν παραδοσιακά και μου φαίνεται ότι γίνεται μία σύγχυση, γιατί δεν βλέπω, παρά σε ελάχιστες περιπτώσεις… Δηλαδή μάλλον θέλω να πω το εξής, ότι αυτό που θα ήθελα να δω είναι οι διάφορες μουσικές παραδόσεις, οι τοπικές και οι τροπικές, να πάνε παρακάτω, αλλά με δικό τους υλικό, θα το ήθελα αυτό. Αυτό διαπιστώνω, ότι για πολλούς η έννοια του να πάμε παρακάτω, απλώς ισοδυναμεί με τη δυτικοποίηση του καθετί.

Με την μούσα και σύζυγο του Κέλλυ Θωμά
Αυτό ήθελα να σε ρωτήσω, συνήθως λέμε ότι θα παίξεις στο στυλ που παίζουν οι δυτικοί και θα πας κάπως και φυσικά αυτό έχει σχέση με το να ισοπεδωθεί ή να αλλοιωθεί η τροπική παράδοση.
Ναι, που η τροπική παράδοση για εμένα δεν είναι μία στάσιμη υπόθεση, αλλά πιστεύω ότι είναι η καλύτερη όταν πηγαίνει παρακάτω με το δικό της υλικό.
* Ο Γιώργος Πισσαλίδης έχει υπάρξει συνεργάτης των μουσικών περιοδικών “Ποπ& Ροκ”, “Οζ”, “Δίφωνο” “Jazz & Tζαζ” , καθώς και της “βίβλου του έθνικ” Folk Roots , ενώ έχει συν-συγγραψει το κεφάλαιο για την ελληνική μουσική στις τελευταίες 4 εκδόσεις του έθνικ οδηγού The Rough Guide to World Music
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ