Με αφορμή τα 150 χρόνια από την γέννηση του Νικολάι Μπερντγιάεφ, (18 Μαρτίου 1874- 24 Μαρτίου 1948), συνεχίζουμε με το δεύτερο μέρος (το πρώτο μέρος εδώ) ενός ενδιαφέροντος άρθρου για τον μεγάλο Ρώσο εμιγκρέ, φιλόσοφο και χριστιανό υπαρξιστή από μία από τις μεγαλύτερες παραδοσιοκρατικές πένες της Αμερικής, τον Μπράντλεϋ Μπίρζερ, που τον τοποθετεί στην μεγάλη λίστα Ευρωπαίων και Αμερικανών Χριστιανών ουμανιστών (από τον Έλιοτ στον Εμμανουέλ Μουνιέ και τον Σολζενίτσυν) και τον θεωρεί “προφήτη” της σημερινής ολοκληρωτικής εποχής μας.
του Μπράντλεϋ Μπίρζερ*
Kεντρική φωτό: Wikipedia Commons
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα βιβλία του Μπερντγιάεφ – και προφανώς ο λόγος που ο Ντώσον τον είχε σε μεγαλη εκτίμηση- ήταν το The End of Our Time (ε.τ: “Ο Νέος Μεσαίωνας”, Εκδόσεις Πουρναράς, 1987), που γράφτηκε μεταξύ 1919 και 1923 και εκδόθηκε για πρώτη φορά στα αγγλικά το 1933 από τους Sheed and Ward. Σχεδόν με κάθε τρόπο, αν και ξεκάθαρα Ρώσος και μέλος της Ανατολικής Ορθόδοξης πίστης, ο Μπερντγιάεφ προϊδέασε τα κύρια επιχειρήματα του Αγγλο-Ουαλλού Ρωμαιοκαθολικού Ντώσον.
Η αμερικάνικη έκδοση του “Νέου Μεσαίωνα” του Μπερντγιάεφ
Συγκεκριμένα, ο Μπερντγιάεφ τόνισε την υπεροχή της κουλτούρας και θεολογικών ζητημάτων έναντι της πολιτικής και της οικονομίας ως πιο αληθινές μορφές πραγματικότητας. Σχεδόν ολόκληρος ο δυτικός κόσμος, υποστήριξε ο Μπερντγιάεφ, είχε ασπαστεί κάποια μορφή υλισμού μετά την κατάρρευση του Χριστιανικού κόσμου. Και αυτό οδήγησε τον κόσμο γρήγορα προς την μη πραγματικότητα.
«Πρέπει να αρχίσουμε να κάνουμε τον Χριστιανισμό μας ουσιαστικά πραγματικό», έγραψε ο Μπερντγιάεφ, «με μια επιστροφή στη ζωή του πνεύματος». Τα οικονομικά ζητήματα, συνέχισε, «πρέπει να υποτάσσονται σε αυτό που είναι πνευματικό, [και] η πολιτική πρέπει και πάλι να περιοριστεί στα κατάλληλα όριά της».
Όπως και με τον Ντώσον, τον Λιούις και άλλους, ο Μπερντγιάεφ φοβόταν ότι τα νέα κράτη του εικοστού αιώνα – ανεξάρτητα από το αν ήταν δημοκρατικά ή μοχθηρά – θα γινόταν ολοκληρωτικά, κάτι καινούργιο για τον κόσμο. Αυτές οι αναδυόμενες καταστάσεις του 20ου αιώνα θα ήταν κάτι που ο Άγιος Παύλος δεν είχε προβλέψει όταν έγραφε το “Προς Ρωμαίους: 13”, αλλά αντίθετα θα έμοιαζαν με κάτι που οραματίστηκε ο Άγιος Ιωάννης αλλά δεν θα μπορούσε να εξηγήσει πέρα από έναν ονειρικό μυστικισμό. Αυτά τα νέα κράτη θα τα έδιναν όλα στον Καίσαρα, καθιερώνοντας τους εαυτούς τους ως θρησκευτικά σώματα και οντότητες. Το αποτέλεσμα: ένας «Νέος Λεβιάθαν όλοι οι σκοποί και οι πραγματικές αξίες της ζωής καταπίνονται σε αυτή την κακοήθη και τρομακτική συλλογικότητα, κάθε πνευματικός πολιτισμός εξαφανίζεται. Ένα τέτοιο τέρας δεν έχει ανθρώπινη ψυχή, γιατί δεν έχει καθόλου ψυχή».
Μόνο όταν η κοινωνία έχει ευθυγραμμιστεί εκ νέου, άτομο από άτομο και κοινότητα από κοινότητα, μέσω της ελεύθερης βούλησης και της πειθούς -γιατί ο Μπερντιάεφ απέρριψε κάθε μορφή κρατιστικού εξαναγκασμού, είτε καθαρά σοσιαλιστική είτε μέσω κάποιας μορφής κρατικού καπιταλισμού ή καπιταλιστικού φιλοσοφίας- «προς θεϊκά αντικείμενα» θα μπορούσε η ανθρωπότητα να σωθεί. Ο Μπερντγιάεφ έγραψε με όρους που θυμίζουν τον Ντώσον και άλλους οιονεί μυστικιστές από τη Γαλλική επανάσταση:
“Η ουσία της ζωής δεν μπορεί παρά να είναι θρησκευτική. Είναι μια είσοδος στη ζωή του Θεού, δηλαδή στο αληθινό Είναι. Η βούληση του λαού, η προλεταριακή βούληση, είναι μια αμαρτωλή βούληση. Ως εκ τούτου, αναφέρεται στο μη ον και μπορεί να επιφέρει μόνο ένα βασίλειο του μη όντος”.
Ο ιστορικός Κρίστοφερ Ντώσον που επηρεάσθηκε από τον Μπερντγιάεφ και επηρέασε τον Έλιοτ και τον Τόλκιν
Μπορεί κανείς να διαβάσει νύξεις του Μπέρκ, του Νόβαλις, του Ντε Μαίστρ και του Ντε Τοκβίλ στις επικρίσεις του Μπερντγιάεφ για τα νέα ιδεολογικά κράτη τόσο της λεγόμενης αριστεράς όσο και της δεξιάς. Κάποιος μπορεί επίσης να δει στοιχεία του μυστικισμού του Μπερντγιάεφ στον ισχυρισμό του ότι ο ρωσικός λαός, ενώ επιλέγει ελεύθερα τη «συντροφικότητα στον Αντίχριστο», έχει τώρα (από το 1917) παρέχει αδιαμφισβήτητη απόδειξη του κακού στον κόσμο και έχει δείξει τι σημαίνει πραγματικά η απώλεια του Χριστιανικού κόσμου.
Όπως και με τον Ντε Τοκβίλ, ο οποίος έναν αιώνα νωρίτερα πίστευε ότι οι Αμερικανοί μπορούσαν να επιλέξουν μια δημοκρατία αριστείας ή μια δημοκρατία μετριότητας, ο Μπερντγιάεφ νόμιζε ότι η ίδια επιλογή παρουσιαζόταν στη Δύση του 20ού αιώνα. Ακριβώς όπως ο ντε Τοκβίλ φοβόταν ότι οι Αμερικανοί θα επέλεγαν άσχημα, ο Μπερντγιάεφ πίστευε το ίδιο για τη Δύση της εποχής του.
Ο Αλέξις ντε Τόκβιλ σε πίνακα του Τεοντόρ Κασσεριώ
Στο τέλος του “Νέου Μεσαίωνα”, ο Μπερντγιάεφ τόνισε για άλλη μια φορά το μη πραγματικό της πολιτικής – ως απόσπαση της προσοχής και ένα εμπόδιο από αυτό που πραγματικά έχει σημασία, την τάξη της ανθρώπινης ψυχής προς τα υψηλότερα πράγματα, ειδικά τον Θεό και την αιωνιότητα.
Ή, όπως το έθεσε ο Μπερντγιάεφ, η πολιτική προσπαθεί να μας απομακρύνει από την «εσωτερική ζωή».
Για τον Χριστιανό, συμπέρανε το 1923, να θεωρήσει ότι θα πετύχει νίκη τον επόμενο αιώνα, θα ήταν σκέτη ανοησία. Σε όλη τη Δύση, σε κάθε τύπο καθεστώτος (ελεύθερο και μη), φοβόταν την καταστροφή. Μακριά από το να καθιερώσει έναν αιώνα προόδου, ο Θεός καλούσε τους Χριστιανούς πίσω «στις κατακόμβες και από εκεί για να κατακτήσουν εκ νέου τον κόσμο».
Ως Χριστιανοί, κάθε είδους, «μπαίνουμε σε μια εποχή δυσοίωνων αποκαλύψεων και πρέπει άφοβα να αντιμετωπίσουμε τις πραγματικότητες. Και εκεί βρίσκεται το νόημα της δυστυχισμένης άχαρης εποχής μας».
Η ανάγνωση του Νίκολας Μπερντγιάεφ δεν είναι εμψυχωτική, αλλά είναι πραγματικά διαφωτιστική, με την καλύτερη έννοια αυτής της παραμορφωμένης λέξης.
Σίγουρα, κοιτάζοντας πίσω, 100 χρόνια αφότου ο Μπερντιάεφ έγραψε αυτά τα λόγια, θα δυσκολευόταν κανείς να μην δει όχι μόνο τον μυστικιστή αλλά και, ίσως ακόμη πιο σημαντικό, τον προφήτη.
* Ο Bradley Birzer είναι καθηγητής ιστορίας, μελετητής του Τόλκιν και συνιδρυτής του The Imaginative Conservative.
Έχει γράφει τα βιβλία In Defense of Andrew Jackson (Εις υπεράσπιση του Άντριου Τζάκσον) ένα βιβλίο που δεν είναι αγιογραφία, το Russell Kirk: American Conservative (Ράσελ Κέρκ: Αμερικανός Συντηρητικός) για τον πατέρα του Αμερικάνικου Συντηρητισμού, που ξαναέκανε διάσημο στον 20ον αιώνα τον Έντμουντ Μπέρκ, το American Cicero: The Life of Charles Carroll (Αμερικανός Κικέρων: Η ζωή του Τσαρλς Κάρολ) για τον μοναδικό Καθολικό που υπέγραψε την Διακήρυξη της Αμερικάνικης Ανεξαρτησίας, το Sanctifying the World: The Augustinian Life and Mind of Christopher Dawson (Καθαγιάζοντας τον Κόσμο: Η Αυγουστιανή Ζωή και Σκέψη του Κρίστοφερ Ντώσον) για την επίδραση του Άγιου Αυγουστίνου στον κορυφαίο ιστορικό του 20ου αιώνα Κρίστοφερ Ντώσον, το J.R.R. Tolkien’s Sanctifying Myth: Understanding Middle-Earth (Ο Καθαγιαστικός Μύθος του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν: Κατανοώντας την Μέση Γη) για τον Ρωμαιοκαθολικισμό στα βιβλία του Τόλκιν, και το Neil Peart: Cultural (Re)Percussions (Neil Peart: Πολιτιστικοί Αντίκτυποι) για τον οπαδό της Άυν Ράντ και ντράμερ του Καναδικού συγκροτήματος, Rush, Νηλ Πέρτ.
