του Άλεξ Μάρκος
Ο Προμηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς και την έδωσε στον άνθρωπο. Για αυτό ήταν αλυσοδεμένος σε έναν βράχο και βασανίστηκε για την αιωνιότητα». Αυτές οι ανατριχιαστικές λέξεις εμφανίζονται στους τίτλους αρχής της πιο πρόσφατης ταινίας του Κρίστοφερ Νόλαν, ”Οππενχάιμερ”, για τη ζωή του Τζ. Ρόμπερτ Όππενχάιμερ, του “πατέρα της ατομικής βόμβας”. Η ταινία του Νόλαν καταγράφει την εκπαίδευση και την πρώιμη σταδιοδρομία του Όππενχάιμερ ως θεωρητικού φυσικού, την συμμετοχή και την ηγεσία του στο “Πρόγραμμα Μανχάταν” που ανατέθηκε από την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών για τη δημιουργία πυρηνικού όπλου για χρήση στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τις πολιτικές και κοινωνικές συνέπειες από τη χρήση της βόμβας στην Ιαπωνία.
Ενώ ο ίδιος ο Οπενχάιμερ είναι μια περίπλοκη και σημαντική προσωπικότητα στην αμερικανική και παγκόσμια ιστορία, η απεικόνιση του Οπενχάιμερ από τον Νόλαν πηγαίνει πιο βαθιά από την απλή βιογραφία. Ο Οπενχάιμερ του Νόλαν έχει πολλές ομοιότητες με τον ιδανικό ήρωα Ελληνικής τραγωδίας, όπως ο Προμηθέας και ο Οιδίποδας. Στην ταινία, ο Οππενχάιμερ ξεκινά ως ένας αξιοζήλευτος χαρακτήρας υψηλής θέσης, αλλά λόγω της ακαδημαϊκής του λαμπρότητας και της επιδίωξης της γνώσης, το μεγαλύτερο επίτευγμά του γίνεται πηγή πόνου και οδύνης.
Photo of public domain: Wikipedia Commons
Όπως ο Οιδίποδας, έτσι και ο Οπενχάιμερ είναι ένας αξιοθαύμαστος χαρακτήρας λόγω της επιδίωξης της κρυφής γνώσης και της υψηλής θέσης του στην κοινωνία ως διαπρεπούς φυσικού. Στην αρχή της ταινίας, ο Νόλαν παρουσιάζει τον Oππενχάιμερ ως έναν πολλά υποσχόμενο νεαρό επιστήμονα του οποίου το λαμπρό μυαλό και η αποφασιστικότητα του κερδίζουν τον σεβασμό και τον θαυμασμό των κορυφαίων επιστημονικών μυαλών του κόσμου, όπως ο Άϊνστάιν και ο Μπόχρ, καθώς και μια θέση καθηγητή σε ένα από τα κορυφαία κολέγια στο οι Ηνωμένες Πολιτείες. Αυτό που τον ξεχωρίζει είναι η γοητεία του με την ατομική ενέργεια που τροφοδοτεί τον ήλιο. Σε όλες αυτές τις πρώτες σκηνές, ο Νόλαν βάζει το κοινό στο μυαλό του Όππενχάιμερ, το οποίο είναι γεμάτο με ηλεκτρόνια που πετούν γύρω από έναν πυρήνα, παλλόμενοι από ανεξιχνίαστη ενέργεια. Ονειρεύεται να εκμεταλλευτεί αυτή την ενέργεια και προσπαθεί να είναι ο πρώτος που θα ανακαλύψει αυτή τη μυστική γνώση.
Αν και ο Οιδίποδας δεν ήταν πυρηνικός φυσικός, αναζήτησε και αυτός τη γνώση και ήταν διάσημος για τη σοφία του. Με τη σοφία και την ικανότητά του να λύνει γρίφους εξασφάλισε τη βασιλεία της Θήβας και απολάμβανε την υψηλότερη θέση που παρείχαν οι αρχαίοι Έλληνες. Μέσα από την επιδίωξή τους για γνώση και την ικανότητά τους να λύνουν σύνθετα προβλήματα, και οι δύο χαρακτήρες κατακτούν μια από τις υψηλότερες και πιο αξιοζήλευτες θέσεις που είναι διαθέσιμες στους αντίστοιχους πολιτισμούς τους. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι η αξιοζήλευτη ιδιότητα του Όππενχάιμερ ως καθηγητή επιστήμης σε κορυφαίο πανεπιστήμιο καταδεικνύει πόσο διαφέρουν οι αξίες των Αμερικανών από τις ελληνικές. Αντί να ζηλεύουν την πολιτική δύναμη ενός βασιλιά, το αμερικανικό κοινό φαίνεται να ζηλεύει τη δύναμη και την επιρροή των επιστημόνων. Μόνο τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα με την άνοδο της τεχνητής νοημοσύνης, μας έδειξαν πόσο επιρροή μπορεί να έχει η ανερχόμενη τάξη των τεχνοκρατών.
Η ευφυΐα και η φιλοδοξία του Οπενχάιμερ είναι πράγματι αξιέπαινες, ωστόσο αυτά τα θετικά γνωρίσματα αποτελούν το τραγικό ελάττωμά του. Ενώ το κοινό παρακολουθεί τον Oppenheimer να ανεβαίνει στην κορυφή του τομέα του, γνωρίζουμε ότι οι γνώσεις του θα χρησιμοποιηθούν για ένα όπλο μαζικής καταστροφής. Ο Νόλαν ξεκαθαρίζει από το αρχικό απόφθεγμα για τον Προμηθέα ότι, ακριβώς όπως ένας από τους παλαιότερους τραγικούς ήρωες της ελληνικής μυθολογίας, η πτώση του Οπενχάιμερ προκαλείται από την αναζήτηση του μυστικού της φωτιάς από τους θεούς. Αν και ο Οπενχάιμερ έχει πολλά ελαττώματα, όπως η απιστία του στη γυναίκα του και η συναναστροφή του με τις κομμουνιστικές ιδέες και η ψυχαγωγία του, αυτό που προκαλεί τη μεγαλύτερη ζημιά είναι η αποφασιστικότητά του να είναι ο πρώτος που θα αξιοποιήσει τη δύναμη του ατόμου. Ομοίως, ο Οιδίποδας πάλεψε με θυμό και περηφάνια, αλλά αυτό που οδήγησε άμεσα στην πτώση του ήταν η αποφασιστικότητά του να βρει τον δολοφόνο του Λάιου και να ανακαλύψει τη δική του ταυτότητα.
Ενώ η δημιουργία της βόμβας από τον Οπενχάιμερ και η έρευνα του Οιδίποδα για την ταυτότητά του οδήγησαν στην πτώση τους, η φύση και οι συνέπειες της πτώσης τους είναι πολύ διαφορετικές. Μία από τις πιο εντυπωσιακές εικόνες της ταινίας είναι η γιγάντια βολίδα και το σύννεφο μανιταριών που δημιουργούνται όταν δοκιμάζουν τη βόμβα για πρώτη φορά. Οι χαρακτήρες κοιτούν επίμονα και θαυμάζουν την έκρηξη από απόσταση, με εκφράσεις που είναι ένα μείγμα δέους και θαυμασμού και σοκ και φρίκης. Αν και ο Νόλαν δεν απεικονίζει τους βομβαρδισμούς της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι, επιτρέπει στο κοινό να νιώσει το βάρος της τραγωδίας που προκάλεσαν απεικονίζοντας την αντίδραση του Οππενχάιμερ στην είδηση ότι η Αμερική νίκησε την Ιαπωνία.
Σε μια άλλη συγκλονιστική σκηνή, ο Νόλαν δείχνει τα βρυχηθέντα πλήθη να ζητωκραυγάζουν και να πατούν για τον Οπενχάιμερ, αυτόν που έκανε δυνατή τη νίκη της Αμερικής. Στην αρχή ο θόρυβος προκαλεί μια αίσθηση θριάμβου, αλλά καθώς ο θόρυβος αυξάνεται και συνεχίζεται, ο Οππενχάιμερ (και το κοινό μέσω αυτού) αρχίζει να φαντάζεται τις κραυγές θλίψης και αγωνίας των χιλιάδων νεκρών από τη βόμβα. Αυτό λειτουργεί ως μια από τις καθαρτικές στιγμές της ταινίας, που βοηθά ή και ωθεί το κοινό να λυπηθεί τον Οππενχάιμερ καθώς αγωνίζεται να επεξεργαστεί την καταστροφή που προκάλεσε η εφεύρεσή του και, ταυτόχρονα, να αισθάνεται φόβο και φρίκη που η καταστροφή θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί με βροντερό χειροκρότημα
Η καταστροφή για τον Οπενχάιμερ δεν οδηγεί σε σωματικό πόνο όπως στην ιστορία του Οιδίποδα αλλά σε ψυχολογική αγωνία. Από τη μια, όταν ο Οιδίποδας ανακαλύπτει τη φρίκη αυτού που είχε κάνει, βγάζει τα μάτια του και αναγκάζεται να εξοριστεί. Αυτοί οι αυτοτραυματισμοί προκαλούν οίκτο και φόβο εξαιτίας της σπλαχνικής αντίδρασης του κοινού σε ένα τόσο φρικτό θέαμα. Από την άλλη πλευρά, όταν ο Οππενχάιμερ ακούει για την καταστροφή στην Ιαπωνία, δεν αισθάνεται ούτε υποβάλλει τον εαυτό του σε σωματικό πόνο. Και μόνο η συνειδητοποίηση ότι η βόμβα που δημιούργησε έχει ξεφύγει πλέον από τα χέρια του και ότι θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί από τη χώρα του για να σκοτώσει χιλιάδες αθώες ζωές γίνεται πηγή ψυχολογικού βασανισμού. Η σοβαρότητα της κατάστασής του αποτυπώνεται τέλεια σε μια από τις πιο διάσημες και στοιχειωμένες γραμμές του: «Τώρα, έγινα ο Θάνατος, ο καταστροφέας των κόσμων».
Όπως οι Έλληνες τραγικοί ήρωες του Οιδίποδα και του Προμηθέα, ο Οπενχάιμερ χρησιμοποίησε τη σχεδόν υπεράνθρωπη διάνοιά του και την ικανότητά του για να πετύχει κάτι που οδήγησε όχι μόνο στα δικά του δεινά, αλλά και στα βάσανα των άλλων. Οι Αμερικανοί σήμερα καλό θα ήταν να λάβουν υπόψη τους τα διδάγματα που διδάχθηκαν από τους Έλληνες τραγικούς σχετικά με την απερίσκεπτη και πεισματική επιδίωξη της κρυφής γνώσης και των νέων τεχνολογιών. Ο Νόλαν φαίνεται να προσφέρει το δικό του σχόλιο για τα προβλήματα με την εμμονή της Αμερικής στις νέες επιστημονικές ανακαλύψεις και τις τεχνολογικές καινοτομίες. Τα ηθικά ερωτήματα που εγείρονται από την ατομική βόμβα μπορούν και πρέπει επίσης να τεθούν σχετικά με την εμφάνιση τεχνητής νοημοσύνης, προγράμματα επεξεργασίας γονιδίων και νέους τρόπους παράτασης ή αποτελεσματικού τερματισμού της ανθρώπινης ζωής. Η πιο ισχυρή προειδοποίηση του Νόλαν έρχεται στο τέλος της ταινίας, όταν ο Οππενχάιμερ ομολογεί στον Αϊνστάιν ότι αυτό που ξεκίνησε στο Λος Άλαμος και το “Πρόγραμμα Μανχάταν” μπορεί να προκάλεσε μια αλυσιδωτή αντίδραση που θα καταβροχθίσει τον κόσμο σε άσβεστη φωτιά.
Σχετικά με τον αρθρογράφο
Ο Alex Markos είναι μέλος του τμήματος Ανθρωπιστικών Σπουδών στο Geneva School of Boerne του Τέξας. Έχει διδάξει Λατινικά στο Δημοτικό και Iστορία και Φιλοσοφία στο γυμνάσιο. Επίσης έχει μιλήσει στο καλοκαιρινό συνέδριο του εθνικού επιπέδου Society for Classical Learning (Eταιρία για Μάθηση Κλασσικής Γραμματείας) για θέματα, όπως Ελληνική Μυθολογία και τα “Χρονικά της Νάρνια” και γράφει συχνά στο Classical Academy Press
