Σαν σήμερα 17 Δεκεμβρίου 1273 πέθανε ο μεγάλος ποιητής και μυστικιστής των Σούφι, Τζαλαλουντίν Ρουμί. Τα σπουδαιότερα έργα του είναι το “Ντιβάν”, συλλογή λυρικών ποιημάτων και το “Μεσνεβί” (δίστιχα) που περιέχει 40.000 δίστιχα σε ηθικά και ασκητικά θέματα, μέσα από μυστικισμό και αλληγορίες. Ίδρυσε το σουφικό τάγμα των Μεβλεβήδων ή Περιστρεφόμενων Δερβίσηδων.
Θεωρώντας ότι η αξία του Ρουμί ξεπερνά τα όρια ανάμεσα στις θρησκείες, είπαμε σήμερα να ρίξουμε μια ματιά στον τεκέ των Μεβλεβί Δερβίσηδων που υπήρχε στην Θεσσαλονίκη πριν την απελευθέρωση, αλλα και στον Μεσοπόλεμο. (Άβαλον των Τεχνών)
της Τέτης Σόλου
Στην παλιά Θεσσαλονίκη υπήρχαν τουλάχιστον τριάντα τεκέδες. Κάθε συνοικία είχε τον τεκέ της. Αναμεσά τους ο πανέμορφος Μεβλεβί χανές, ο τεκές Καντίρ Μπαμπά, ο Φετιγιέ, ο Ικί Λουλέ Περσεμπέ, ο Σαατλί, ο Παζάρ, ο Γκιούλμπαμπα κι ένας τεκές ωρυόμενων δερβίσηδων. Δεν σώζεται κανένας. Όμως, για τον Μεβλεβί χανέ έχουμε κάποιες πληροφορίες και μερικές απεικονίσεις.
Σημειωτέον ότι οι τεκέδες ήταν θρησκευτικοί χώροι, αντίστοιχοι με τα χριστιανικά μοναστήρια. Τα διάφορα τάγματα δερβίσηδων είχαν τους δικούς τους τεκέδες, που ήταν άσυλα ανεξάρτητα από το κράτος. Οι δερβίσηδες –οι μοναχοί, ας πούμε– ήταν πνευματικοί άνθρωποι, και ο σεΐχης –ο ηγούμενος– ήταν φωτισμένος άνθρωπος και πνευματικός οδηγός. Όλα τα τάγματα των δερβίσηδων είχαν δογματικές διαφορές από την επίσημη θρησκεία, ωστόσο η επιρροή που είχαν στους πιστούς μουσουλμάνους, οι οποίοι κατέφευγαν εκεί για πνευματική καθοδήγηση και συνδρομή, ήταν τόσο μεγάλη, ώστε η οθωμανική διοίκηση ευνοούσε τη δημιουργία τεκέδων.
Το τάγμα των Μεβλεβίδων (ή Μεβλανάδων) ήταν από τα πιο σημαντικά μοναχικά τάγματα του Ισλάμ. Ιδρυτής του ήταν ο Μεβλανά Τζελαλεντίν Ρουμί (δηλαδή ο κύριος ημών Τζελαλεντίν ο Ρωμαίος), που ήταν μυστικιστής, φιλόσοφος, ποιητής και λάτρης της τέχνης. Εισήγαγε στο τελετουργικό της προσευχής τη μουσική και τον χορό. Ο χορός ήταν κυκλικός –κάθε δερβίσης περιστρεφόταν γύρω από τον άξονά του. Η κυκλική κίνηση αναπαριστούσε την κίνηση του ηλιακού συστήματος. Οι συνεχείς περιστροφές οδηγούσαν στην εξαφάνιση του εγώ, στην εναρμόνιση με το σύμπαν και στην ένωση με τον Θεό.
Για να φτάσει κανείς στον Μεβλεβί χανέ από τα ανατολικά έμπαινε από τη Νέα Χρυσή Πύλη, περνούσε την Αγίου Δημητρίου, συναντούσε τη Στήλη των Όφεων, που τότε βρισκόταν στην αριστερή πλευρά του δρόμου, περνούσε κάτω από τα Τρία Αυγά, κι έβγαινε από τη Ληταία Πύλη. Στρίβοντας δεξιά, κολλητά στην εξωτερική πλευρά του δυτικού τείχους, ήταν ο Μεβλεβί χανές με το χαρακτηριστικό κυπαρίσσι του. Η περιοχή λεγόταν Μεβλανές ή Μαβλέ-χανές.
Αριστερά: Η Στήλη των Όφεων, επί της Αγίου Δημητρίου, στην αρχική της θέση. Δεξιά: Τα Τρία Αυγά, ο σκεπαστός διάδρομος που συνέδεε το σπίτι με τον κήπο του, ο οποίος βρισκόταν στην απέναντι πλευρά της Αγίου Δημητρίου.
Αγίου Δημητρίου και Ληταία Πύλη.
-
Στον περίβολό του τεκέ υπήρχε το νεκροταφείο των Μεβλεβίδων και το περίτεχνο περίπτερο απ’ όπου η θέα προς το Αιγαίο ήταν υπέροχη.
Αριστερά: Το νεκροταφείο του Μεβλεβί χανέ. Δεξιά: Το περίτεχνο περίπτερο.
Από περιγραφή του 1915:
[…] Στο δυτικό άκρο του κτιρίου, με θέα στον κόλπο, υπήρχε ένα μεγάλο περίπτερο με πλατιά πρόστεγα και οροφή πλούσια διακοσμημένη και λαξευμένη, με μικρούς ξύλινους εξώστες και κόγχες, ένα περίπτερο πολύ όμορφο παρά τη φθορά του, που θύμιζε τα υποστατικά μερικών μεγάλων τούρκικων «Derebeyi». […] Ένα μικρό περιφραγμένο νεκροταφείο με μαρμάρινες επιτύμβιες στήλες, επιστεγασμένες με τους υψηλούς σκούφους των Μεβλεβήδων δερβίσηδων, μαρτυρούσε ότι επρόκειτο για τεκέ αυτού του τάγματος.
Ο τεκές φτιάχτηκε από τον Εκμεκτζί Ζαδέ Αχμέτ πασά και ήταν μεγάλος, περίτεχνος και πλούσιος –ο πλουσιότερος τεκές της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ιδρύθηκε πάνω στο καστρομονάστηρο της Αγίας Ματρώνας. Η αγία καταγόταν από τη Θεσσαλονίκη, όπου και ο τόπος του μαρτυρίου της. Το μοναστήρι είχε ιδρυθεί τον 4ο αι. και ήταν τέτοιων διαστάστεων, ώστε λέγεται πως οι Σλάβοι, όταν έφτασαν νύχτα κατά τη δεύτερη επιδρομή τους, νόμισαν ότι βρέθηκαν κιόλας στη Θεσσαλονίκη.
Κρίνοντας από την περιγραφή του Εβλιγιά Τσελεμπί, ο τεκές των Μεβλεβίδων της Θεσσαλονίκης ήταν έργο σπάνιας τέχνης.
Η φιάλη.
Στην εσωτερική αυλή του τεκέ ήταν η φιάλη, που προοριζόταν για το απτέζι, δηλαδή το πλύσιμο των πιστών πριν από την προσευχή. Γύρω από τη φιάλη βρισκόταν το τζαμί, τα κελιά και το σεμά χανέ, δηλαδή η αίθουσα όπου τελούταν ο περιστροφικός χορός.
Το 1914-1915 βρήκαν καταφύγιο στη Θεσσαλονίκη 37.000 χριστιανοί πρόσφυγες –το πρώτο κύμα προσφύγων–, χώρια οι μουσουλμάνοι που ήρθαν, όταν οι Βούλγαροι και οι Σέρβοι κατέλαβαν τα χωριά τους. Κάποιοι μουσουλμάνοι από τη Νέα Σερβία βρήκαν καταφύγιο στον τεκέ των Μεβλεβίδων, μέχρι να έρθει η ώρα να φύγουν για τη νέα πατρίδα, την Τουρκία.
Προσφυγόπουλα στον περίβολο του Μεβλεβί χανέ, κάτω από το περίπτερο.
Είχε φτάσει πια η εποχή της παρακμής του Μεβλεβί χανέ. Στο περίτεχνο περίπτερο έβλεπες απλωμένες μπουγάδες προσφύγων. Ο Κεμάλ κατάργησε τα μοναχικά τάγματα και κυνήγησε τους δερβίσηδες. Απ’ την άλλη, οι χριστιανοί ήθελαν να σβήσουν και να ξεχάσουν το οθωμανικό παρελθόν της πόλης. Ο τεκές των Μεβλεβίδων έχασε την κορυφή του μιναρέ του, απόμεινε χωρίς το περιτείχισμά του και κατόπιν εξαφανίστηκε από το νέο πρόσωπο της Θεσσαλονίκης σαν να μην υπήρξε ποτέ.
Ο Σταμ. Σταμ. μας έδωσε μια εικόνα της ζωής στη γειτονιά του Μεβλεβί χανέ την εποχή του μεσοπολέμου (κάντε κλίκ για να το διαβάσετε ).
Ο τεκές των Μεβλεβίδων μετά το 1912. Ξεχωρίζει το μεγάλο κυπαρίσσι του.
Ο χάρτης αριστερά δείχνει την πυρίκαυστο ζώνη του 1917. Σημειώνεται εκτός των τειχών Derviches tourneurs (Περιστρεφόμενοι δερβίσηδες), η θέση του τεκέ των Μεβλεβίδων. Δεξιά σημειώνεται η θέση του Μεβλεβί χανέ στον σύγχρονο χάρτη. Σήμερα στη θέση του είναι σχολικό συγκρότημα.
Στη σπάνια φωτογραφία της Θεσσαλονίκης με το παραλιακό τείχος, η οποία χρονολογείται πριν από το 1867, σημειώνεται με γαλάζιο η θέση του Μεβλεβί χανέ.
