Συνεχίζουμε το αφιέρωμα μας στην διαμάχη για τον Καποδίστρια με ένα παλιό κείμενο του αείμνηστου Καθηγητή Κοινωνιολογίας Δημήτριου Τσάκωνα, ενός των λαμπροτέρων μυαλών του 20ου αιώνα και τελευταίου θεωρητικού του Ελληνικού Κοινοτισμού. Το κείμενο προέρχεται από τα “Δοκίμια Επαναστάσεως” του 1961, ένα βιβλίο, το οποίο στην εποχή του, ανάμεσα σε άλλους εξήραν ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας, ο Πρόεδρος Κύπρου Μακάριος, ο Σπύρος Μελάς και ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος (Άβαλον των Τεχνών )
Ένα κείμενο του αείμνηστου καθηγητή Κοινωνιολογίας Δημητρίου Τσάκωνα
Και εις αυτήν την αδήριτον πραγματικοτητα – την τραγικήν αν θέλετε πραγματικότητα, που εν τούτοις μας χάρισε το Ναυαρίνον, μέσα από το οποίο, μη το κρύβωμεν, εισέβαλε η Ελευθερία – μόνον ένας Κυβερνήτης, ο διεθνώς καθιερωμένος Καποδίστριας, ένας φορέας και ασκητής της Πεφωτισμένης Δεσποτείας ημπορούσε με την χαρισματικήν του πρωτοβουλίαν και την τιτανική του ηθική βούλησιν να σταθή έρεισμα αντιστάσεως εις τας Μεγάλας Δυνάμεις και πόλος κοινωνικά σωστικός δια τους πολλούς, δηλαδή τους μικρούς και τους αδύνατους.
Δίχως μοιρολατρίαν, επέκεινα κάθε απιστίας, μ’ ενθουσιασμό διά κάθε οργανωμένη προοδευτικήν δράσιν, υπεράνω της διαφθοράς, δηλαδή με συνθήματα κατ ‘εξοχήν ηθικα, έβλεπε ο Καποδίστριας την Νεοελληνική Αναγέννησιν.
Μην ξεχνούμε πως ο Καποδίστριας είναι ένας διαφωτισμένος, ένας Ευρωπαίος ηθικολόγος ευθυγράμμου προτεσταντικής ευπρεπείας. Στερείται παντελώς της ορθοδόξου κοινοβιακότητος γιατί έζησε ως «αλλοεθνής» εις την Δύσι, γιατί προέρχεται ακόμη απ’ τα Επτάνησα και σημασιοδοτεί με την ύπαρξί του τους νεωτέρους χρόνους.
Αν είχε Oρθόδοξη κοινοβιακότητα και εάν ηδύνατο –όπως ο Γκαίτε υπεγράμμισε– να εμβαθύνη εις την ψυχή των αγωνιστών, δεν θα υπήρχε θέμα Πεφωτισμένης Δεσποτείας, αλλά πραγματώσεως του θρύλου, του οποίου μόνος φορεύς θα ήταν πλέον αυτός. Και ο θρύλος ήταν η σύνθεσις του αλυτρωτικού ιδανικού της Mεγάλης Iδέας με την κοινοβιακή αντίληψι της Ορθοδοξίας σε μια τρίτη ενότητα περισσότερο συγκαιρινή.
Όχι. Ο Καποδίστριας, διπλωμάτης και συνετός, ζει μακρυά από μία τέτοια παραζάλη εις τον στενό αλλά και καθάριο χώρο της συνέσεως. Είναι ένας ευρωπαίος της ελληνικότητας, ένας προτεσταντικά απλοποιημένος ορθόδοξος, ένας αναγεννητής της σεμνότητος συνειδητά «εμβαλωματικός» των πληγών του έθνους χωρίς κούφια κι αβασάνιστη ρητορεία, διώκτης της ιδιοτέλειας και του ατομικού συμφέροντος, προφανώς ένας ιδανικός αυτόχειρας σ’ ένα Βαλκανικό οροπέδιο που το περιβάλλουν κίβδηλοι αστοί και αμνήμονες γλεντοκόποι. Γι’ αυτό και συνεχίζει εξωτερικώς μόνο το πνεύμα της Ελληνικής Κοινότητος χωρίς να προχωρή σε μια βίαια ισόμετρη διανομή των οικονομικών βαρών, γεγονός όπερ διασπά το βαθύτερο πνεύμα της Κοινότητος, την Αδελφότητα. Στην Ελλάδα ο Καποδίστριας ξαναβρίσκει τον χώρο της προσωπικής του καθάρσεως αφού εις το παρελθόν ως διπλωμάτης είχε τόσο αθέμιτα διαπραγματευθή.
Πορτραίτο του Κόμη Ιωάννη Καποδίστρια, έργο του Τόμας Λώρενς
Αν στην αφόρητα ισοπεδωτική Ρωσία της Ζάδρουγας ή του Μιρ είχε την απόστασι της εξορίας, στην ορθόδοξη Ελλάδα ξανάβρισκε τουλάχιστο την διάστασι μιας προσευχής σε ανθρώπινα, έλλογα μέτρα. Η Ελλάδα είναι ο χώρος της καθάρσεως. Κι όπου υπάρχει κάθαρσις στον ευρωπαϊκό άνθρωπο, παρά πόδας ίσταται η θυσία. Η διαλεκτική των συνόρων του αυτόχειρος και του ήρωος είναι αρκούντως δυσδιάκριτη για την Φαουστική ψυχή του ευρωπαϊκού ανθρώπου.
Και μ’ αυτήν ακριβώς την ψυχολογία, συνοδευόμενη από μια εντιμότητα ασυνήθιστη, θάλεγα ελληνική, ο Καποδίστριας ορθώνεται ως αντίπαλος όλων εκείνων των κοτζαμπάσηδων και μεγαλοαστών που θέλουν να σχηματίσουν κράτος υπό την νοσταλγία ή την απομίμησι της ωμής βίας του Οθωμανικού Δεσποτισμού. «Οι προύχοντες είναι Τούρκοι με όνομα Χριστιανού» δογματίζει ρηματικά και παράφορα ο φορεύς της ευρωπαϊκής αναμορφώσεως του κράτους.
Κοτζαμπάσης
Τελικώς, όμως, και κατόπιν σκληρών αγώνων απεφάσισε το Κράτος –ερήμην της θελήσεως του Καποδίστρια– να υποχωρήση ενώπιον του Έθνους και υπεχώρησε όχι υποταχθέν –όπως πιστεύεται υπό πολλών– εις το Έθνος, αλλά συμβιβασθέν προς αυτό, του συμβιβασμού μάλιστα τούτου γενομένου με την ενεργό μεσολάβησι της οικονομίας, υπό την κηδεμονίαν της οποίας τελεί και σήμερα ακόμη το Κράτος (το «ελλαδικό» των Κοτζαμπάσηδων διεδέχθη το «τιμαριωτικό» της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας). Το Ελλαδικόν Κράτος που προέβη εις την παραχώρησιν αυτήν, κατέστρεψε την παράδοσι της αμέσου αγροτικής καταναλώσεως των προκεφαλαιοκρατικών κοινωνικών σχηματισμών αυταρκείας, επενεγκόν φρικτήν παραμέλησιν της υπαίθρου.
Κάτω απ’ αυτήν την αντιαγροτική νοοτροπία συνετελέσθη ο απρόοπτος και αντιφυσιολογικός σχηματισμός της μεγαλουπόλεως εντός του υδροκεφάλου της οποίας, ανεπτύχθη η εκάστοτε ευνοιοκρατική κάστα της Οικονομίας και της Πολιτικής. Εις την θέσιν της αυτάρκους Αγροτικής Κοινότητος ετοποθετήθη με την πάροδον των ετών αναιτιολογήτως και αιφνιδίως η βιομηχανική ληστεία της μεγαλουπόλεως.
Εύλογος συνέπεια της ελάχιστα συνειδητής τούτης πορείας των φουστανελλοφόρων στην έννοια της απομονωμένης ανθρωπομάζης και την υπερτίμησι της μηχανής, στάθηκε η ιδεολογική εγκατάλειψις του εθνισμού, η πολιτική αστάθεια και ο ατελεύτητος σκεπτικισμός προς πάσαν μορφήν αυτοθεμελιώτου ελληνικής αξίας, συνάμα δε και η προβολή του αχαλινώτου συμφέροντος του ιδιώτου, ο αστικός δηλαδή ματεριαλισμός των βιομηχανικώς προκεχωρημένων λαών της Δύσεως.
Το αρχικό χρηματιστήριο, σύμβολο της απληστίας της μεγαλουπόλεως που γεννήθηκε με την εγκατάλειψη της Κοινοτικής Εστίας
Όλες ετούτες οι επιγενόμενες συνέπειες ήταν αποτέλεσμα της διαλύσεως της Κοινοτικής Εστίας. Εάν ο Καποδίστριας είχε εντονώτερα ορθόδοξα βιώματα, θα είχε κατανοήσει την διάφορη πνευματική φυσιογνωμία των λαών της Βαλκανικής που εντεταγμένοι στην Βυζαντινή Ορθοδοξία εξειλίχθησαν όλως διάφορα από τους Λατινικούς, Αγγλοσαξονικούς, Καθολικούς και Διαμαρτυρομένους λαούς της Ευρώπης, μη σχηματίσαντες πνευματική Κοινότητα μετά του νεωτέρου Δυτικού πολιτισμού.
Αν ο Καποδίστριας έίχε ορθόδοξα βιώματα, η πολιτική του θα ήταν διαφορετική
Τούτο σημαίνει ότι αν η αρχή του Salus populi suprema lex esto (οι επί μέρους νόμοι πρέπει να ατονήσουν για την σωτηρία της Πατρίδος) εγένετο πολιτικό μέσο για την αξιοποίησι και προβολή της προκεφαλαιοκρατικής ιδέας του εθνικού κοινοβίου, η ανόρθωσις του νέου Ελληνισμού θα είχε ακολουθήσει ευτυχέστερη τροχιά, ο δε Καποδίστριας, ως ο αξιώτερος όλων θα είχε διαθέσει την ελευθερία του περισσότερο ευεργετικά για μια ομαλώτερη ανάπτυξι και εξέλιξι του νεοελληνικού κόσμου.
Οι δυτικής αποχρώσεως βάσεις της πεφωτισμένης Δεσποτείας που έθεσε ο Καποδίστριας, ηυνόησαν την εισβολή ενός ανευθύνου ατομικισμού –ο λιμπεραλισμός εισέβαλε δια να μαράνη την εθνική μας ζωή– οι δε πολιτικοί μας σχηματισμοί, αρχομανείς, ασυνείδητοι και ολιγαρχικοί, προσηνατολίσθησαν ασυνέτως εις ξένα πρότυπα. Με την αποτυχία της Πεφωτισμένης Δεσποτείας του Καποδίστρια, η Ελλάς μέσα από την ανευθυνότητα των κομμάτων, την έλλειψι ηθικών αρχών και την κοινωνική σχετικοκρατία –αναφομοίωτες εκφράσεις του Δυτικού φιλελευθερισμού– τροχοδρομείται στην επαναστατική πράξι από την οδό της λαϊκής αγανακτήσεως.
Κι έκτοτε υπό λαίλαπα και αφροσύνη κυοφορείται το αίτημα της επαναστατικής αναγεννήσεως του Νέου Ελληνισμού.
Από το βιβλίο του Δημ. Γ. Τσάκωνα “Δοκίμια Επαναστάσεως: Από το Γουδί στο σήμερα”, Ελληνικά Γράμματα, 1961 σελ 59-70.
Πηγές:
1) Αλέξανδρου Δεσποτόπουλου: “Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος” (1828-1940)
2) Παναγιώτη Κανελλόπουλου: ‘Νεοελληνική πνευματικότητα”, 1935.
3) Παναγιώτη Κανελλόπουλου: “Η Κοινωνία της Εποχής μας”, 1935
4) Δημ Γ. Τσάκωνα: “Εισαγωγή εις τον Νέον Ελληνισμό”, 1958
5) Δημ Γ. Τσάκωνα: “Κοινωνία και Ορθοδοξία”, 1956
