του θεολόγου και μουσικολόγου Παναγιώτη Ανδριόπουλου
Επανερχόμαστε στην μουσική ιστορία του Πολυχρονίου.
Ο Σπυρίδων Σπάθης (1852-1941), μέλος της «Ανακτορικής χορωδίας», υπήρξε βοηθός του Αλέξανδρου Κατακουζηνού. Όταν ο Κατακουζηνός πέθανε ανέλαβε ο Σπάθης τη χορωδία, ο οποίος όσο βρισκόταν στην Αυλή, δίδασκε μουσική στον Πρίγκιπα Γεώργιο.
Στις 31 Ιανουαρίου 1876, ο Σπάθης έλαβε βραβείο με τη σύνθεση ενός Πολυχρονίου. Το Βραβείο του υπογράφει ο Υπουργός των Εσωτερικών. Όταν ο Σπάθης ανέλαβε την χορωδία του περίφημου ελληνορθόδοξου ναού του Αγίου Στεφάνου στο Παρίσι, το Πολυχρόνιο – η δική του δηλαδή σύνθεση – ψαλλόταν πάντα στο τέλος της λειτουργίας.
Ένας μεγάλος συνθέτης της τετράφωνης εκκλησιαστικής μουσικής – ίσως ο παραγωγικότερος – είναι αναμφισβήτητα ο Θεμιστοκλής Πολυκράτης (1863-1926). Κράτιστος φιλόλογος δίδαξε – μεταξύ άλλων – στο Παρθεναγωγείο Χιλλ και στο Αρσάκειο. Και ο Πολυκράτης (όπως και ο Σπάθης) είχε δάσκαλό του τον Αλέξανδρο Κατακουζηνό, ο οποίος τον προσέλαβε από μικρό στη χορωδία του ανακτορικού παρεκκλησίου.
Το 1897 ο Πολυκράτης ίδρυσε την τετράφωνη Χορωδία του Αγίου Γεωργίου Καρύκη στην Αθήνα, την οποία διηύθυνε έως το 1913, γι’ αυτό και η Χορωδία – η οποία υφίσταται πανηγυρικά μέχρι σήμερα – φέρει προς τιμήν του ιδρυτή της το όνομά του.
Ο σημερινός διευθυντής της χορωδίας, ο νομικός κ. Νικόλαος Βάλσαμος, καθηγητής της Βυζαντινής Μουσικής στο Ωδείο Αθηνών και υποψήφιος Διδάκτορας του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Ιονίου Πανεπιστημίου, δημοσίευσε σε άρθρο του σχετικά με τα ανέκδοτα έργα του Πολυκράτη και την ακόλουθη σημαντική πληροφορία:
«Σὲ ἕνα ἀπὸ τὰ αὐτόγραφα τοῦ Πολυκράτους ποὺ εὑρίσκεται στὸ ἀρχεῖο τοῦ γράφοντος ἐμπεριέχεται ὁ «Πολυχρονισμὸς» τῶν τότε βασιλέων τῶν Ἑλλήνων Γεωργίου τοῦ Α΄ καὶ Ὄλγας σὲ λὰ μείζονα κατὰ σύνθεσιν τοῦ ἰδίου τὸ 1889. Στὴν πρώτη ἀπὸ τὶς συνολικὰ τέσσερις σελίδες τοῦ αὐτογράφου αὐτοῦ, ἡ ὁποία ἐπέχει θέσιν ἐξωφύλλου, ὁ Πολυκράτης σημειώνει μεταξὺ τῶν ἄλλων καὶ τὰ ἑξῆς: «Ἐψάλη τὸ πρῶτον ἐν τῷ Ἀνακτορικῷ / Ναῷ τῇ 15 Ἀπριλίου 1890 / Κυριακῇ / Διευθύνοντος τοῦ κ. Ἀλεξ. Κατακουζηνοῦ / ὑπὸ τῶν ψαλτῶν / ὀξυφώνων α΄ Κωνσ. Παπαγεωργίου / Νικ. Ζαχαριάδου / [ὀξυφώνων] β΄ Ἐπαμ. Κοντιάδου / Θεοδ. Φέρμπου / Κωνστ. Θεανοπούλου / βαρυφώνων α΄ Βασ. Πετροζίνη / Θεμιστοκλέους Πολυκράτους / [βαρυφώνων] β΄ Θεοδ. Βαλέντα / Δημ. Ροδίου / Χρ. Στρουμπούλη.
Το Πολυχρόνιο αυτό του Πολυκράτη για τους βασιλείς των Ελλήνων Γεώργιο τον Α΄ και Όλγα, ανήκει έκτοτε στο ρεπερτόριο της χορωδίας του Αγίου Γεωργίου Καρύκη και εψάλη στις μέρες μας – με την αναγκαία βέβαια προσαρμογή από τον μαέστρο Νικόλαο Βάλσαμο – προς τιμήν του Μητροπολίτη Σύρου Δωροθέου Β’. Γιατί να πούμε εδώ ότι οι Πολυχρονισμοί ψάλλονται από την Άλωση και μετά προς τιμήν των Πατριαρχών και των Αρχιερέων. Θέμα μιας άλλης διάλεξης.
Ακούμε το θριαμβικό φινάλε του Πολυχρονίου αυτού «Κύριε φύλαττε αυτόν, εις πολλά έτη» από την χορωδία του Αγίου Γεωργίου Καρύτση, υπό τον Νικόλαο Βάλσαμο.
Φυσικά, Πολυχρόνια έχουν γραφτεί – όπως είπαμε – πάμπολλα ανά τον ελληνική επικράτεια και απαιτείται ειδική μελέτη για τον εντοπισμό τους και την δημοσίευσή τους.
Εδώ θα αναφερθούμε – ενδεικτικά – στο παράδειγμα της Πάτρας, την πόλη στην οποία πρωτοεισήχθη η τετραφωνία στους ναούς – στον Μητροπολιτικό Ναό Ευαγγελιστρίας αρχικά – ενώ παράλληλα ανθούσε και η βυζαντινή μουσική με ονομαστούς πρωτοψάλτες, πολλοί εκ των οποίων κατέφθαναν στην Πάτρα από την Κωνσταντινούπολη.
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΛΙΑΛΙΟΣ
Ο πιο γνωστός πατρινός συνθέτης του παρελθόντος είναι ο Δημήτρης Λιάλιος (1869-1940). Ο «ευρωπαίος συνθέτης από την Πάτρα» που πήρε τα πρώτα μαθήματα βιολιού και πιάνου από Ιταλό καθηγητή μουσικής και στη συνέχεια σπούδασε στο Ωδείο του Μονάχου, στην πόλη όπου αργότερα διετέλεσε και υποπρόξενος. Την προσωπογραφία του Λιάλιου, σε νεαρή ηλικία, που βλέπετε εδώ, φιλοτέχνησε ο μεγάλος ζωγράφος Γεώργιος Ιακωβίδης το 1888.
Ο Λιάλιος συνέθεσε περί τα 130 έργα, καλύπτοντας σχεδόν όλο το φάσμα της μουσικής δημιουργίας. Το αρχείο του δώρισαν στην Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος «Λίλιαν Βουδούρη» τα παιδιά του Γεώργιος Λιάλιος, Έλενα Σκλαβούνου και Μαρία Τζίνη. Και είμαστε ιδιαίτερα ευτυχείς απόψε διότι μας τιμά με την παρουσία της η εγγονή του συνθέτη κ. Μαίρη Σκλαβούνου.
Ανάμεσα στα χορωδιακά έργα του Λιάλιου εντοπίσαμε και ένα Πολυχρόνιο προς τιμήν του Βασιλέως Γεωργίου του Α’. Μια σύνθεση γραμμένη στην Πάτρα για τετράφωνη χορωδία στις 22 Οκτωβρίου 1893. Βλέπουμε εδώ το χειρόγραφο του συνθέτη.
Όπως γνωρίζουμε ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ υπήρξε από τους πιο φανατικούς λάτρεις της Πάτρας την τελευταία 20ετία του 19ου αιώνα και μέχρι την δολοφονία του στην Θεσσαλονίκη το 1913.
Πήγαινε στην Πάτρα είτε μόνος του, είτε συνοδευόμενος από μέλη της οικογένειάς του και παρέμενε στην Πάτρα για κάποιες ημέρες, διαμένοντας συνήθως σε φιλικά του σπίτια – μεταξύ των οποίων ήταν του Δεσποτόπουλου, του Γερούση, του Φραγκόπουλου – προπάππου της κας Σκλαβούνου από τη μεριά του πατέρα της – του Μπογδάνου, του Ρηγόπουλου, του Βουδ και άλλων. Εξαιτίας, μάλιστα, του γεγονότος ότι σε αυτά κατέλυε ο βασιλιάς Γεώργιος τα σπίτια αυτά τα έλεγαν «τα Ανάκτορα της Πάτρας». Άρα, θα λέγαμε ότι είναι φυσικό επακόλουθο η σύνθεση ενός Πολυχρονίου από πλευράς του Λιάλιου για τον Βασιλέα Γεώργιο, τον οποίο είναι πολύ πιθανό να είχε γνωρίσει και προσωπικά.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΠΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ
Ένας άλλος πατρινός μουσικός που συνέθεσε δεκάδες πολυχρόνια ήταν ο Χρήστος Σπηλιόπουλος, λαμπαδάριος και πρωτοψάλτης στον Μητροπολιτικό Ναό Πατρών επί σειρά ετών, από τα τέλη του 19ου αιώνα έως και το πρώτο τέταρτο του 20ού.
Ο Σπηλιόπουλος, πολυγραφότατος μελοποιός, συνθέτει πολυχρόνια και στην ευρωπαϊκή και στην βυζαντινή μουσική. Ο ανιψιός του, πατρινός ποιητής Δημήτρης Κάββουρας, μου εμπιστεύτηκε το αρχείο του θείου του κι έτσι σας παρουσιάσω σημαντικά δείγματα Πολυχρονισμών.
Βλέπουμε εδώ ένα Πολυχρόνιο που συνέθεσε στο πεντάγραμμο – χειρόγραφο – για τον Γεώργιο τον Α’ με ημερομηνία «Εν Πάτραις την 22 Απριλίου 1902» και την υπογραφή του.
Εδώ ένα πολυχρόνιο – για τετράφωνη χορωδία και αυτό – για τον Κωνσταντίνο τον δωδέκατο.
Αλλά η μεγάλη συμβολή του Σπηλιόπουλου είναι ότι μας άφησε αρκετά πολυχρόνια του βασιλέως Αλεξάνδρου.
Όπως γνωρίζουμε ο Αλέξανδρος ανέβηκε στο θρόνο στις 11 Ιουνίου 1917, ύστερα από την απομάκρυνση του πατέρα του Κωνσταντίνου και του Διαδόχου, πρίγκιπα Γεωργίου, από τις δυνάμεις της Αντάντ. Ο Βενιζέλος εκλάμβανε την αναχώρηση του Κωνσταντίνου ως παραίτηση κάτι που ανέτρεπε την τάξη διαδοχής σύμφωνα με το άρθρο 45 υπέρ του Γεωργίου. Για το λόγο αυτό ο Κωνσταντίνος δεν αποδέχθηκε ποτέ τον Αλέξανδρο ως βασιλέα, και στον τάφο του στο Τατόι – πέθανε στις 25 Οκτωβρίου 1920 – αναγράφεται ως “Αλέξανδρος, βασιλόπαις της Ελλάδος, βασίλεψε αντί του πατρός αυτού”.
Η …ιδιαίτερη αυτή βασιλεία δεν άφησε ανέγγιχτο και το Πολυχρόνιο.
Η Ιερά Σύνοδος που συνέταξε τον νέο πολυχρονισμό και τον τηλεγράφησε σε όλες τις Εκκλησιαστικές αρχές, σημείωσε ότι «Απαγορεύεται αυστηρώς, επί ποινή αφορισμού, πάσα προσθήκη ή αφαίρεσις από του ούτω Συνοδικώς καθορισθέντος τύπου.»
Το Πολυχρόνιο διαμορφώθηκε ως εξής: “Πολυχρόνιον ποιήσαι Κύριος ο Θεός ημών τον ευσεβέστατον Βασιλέα ημών Αλέξανδρον συν τω ευσεβεστάτω Βασιλεί πατρί Αυτού Κωνσταντίνω και τη ευσεβεστάτη Βασιλίσση μητρί Αυτού Σοφία, τη ευσεβεστάτη Βασιλίσση προμήτορι Όλγα. Κύριε φύλαττε αυτούς εις πολλά έτη”.
Όμως, στα Πολυχρόνια του Σπηλιόπουλου ο τύπος είναι εξαιρετικά λιτός. Αναφέρεται μόνο το όνομα του Αλεξάνδρου. Το ίδιο λιτό κείμενο συναντούμε και σε σχετική μαρτυρία στην Κερασιά Κοζάνης.
Εδώ βλέπουμε ένα Πολυχρόνιο με ημερομηνία 30 Ιουλίου του 1918, και ένα άλλο γραμμένο στις 15 Ιουνίου 1920, δηλ. μόλις τέσσερις μήνες πριν τον θάνατο του Αλεξάνδρου. Φαίνεται πως επικράτησε ο λιτός τύπος, λόγω ακριβώς της ιδιαιτερότητας της βασιλείας του Αλεξάνδρου.
Τέλος, έχουμε και ένα τετράδιο του Σπηλιόπουλου, με πολυχρόνια για τον Βασιλέα Γεώργιο τον Β’. Βλέπουμε εδώ την σχετική ετικέτα. 1940. Ο Σπηλιόπουλος πέθανε το 1941.
Ο Σπηλιόπουλος συνέθεσε σειρές πολυχρονίων και στους 8 ήχους της βυζαντινής μουσικής, καθώς φαίνεται ότι έψαλε στην Λειτουργία της Κυριακής τον πολυχρονισμό του ήχου της εβδομάδος, που ξεκινούσε την Κυριακή.
Και άλλοι μελοποιοί που έζησαν ή έδρασαν στην Πάτρα, όπως ο Γεώργιος Τριάντης ή ο Κωνσταντίνος Πανάς, συνέθεσαν Πολυχρόνια.
Εδώ βλέπουμε ένα πολυχρόνιο του Κων/νου Πανά – από έκδοση του 1956 – και δίπλα έναν πολυχρονισμό μελοποιημένο από τον Ιωάννη Καππέ, πρωτοψάλτη Γουριάς Μεσολογγίου.
Ο κατάλογος είναι μακρύς.
Ας ακούσουμε το συνηθισμένο Πολυχρόνιο σε ήχο γ’ – κάποιοι παλαιότεροι μπορεί να το θυμούνται – από τον αείμνηστο πρωτοψάλτη Μανώλη Χατζημάρκο, ο οποίος το ψάλλει στην Πάτρα, μάλλον το 1966, στον ιερό ναό του αγίου Δημητρίου.
Ο Παναγιώτης Ανδριόπουλος γεννήθηκε στην Πάτρα. Σπούδασε Θεολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, βυζαντινή μουσική με τον Λυκούργο Αγγελόπουλο και ευρωπαϊκή μουσική στο Ωδείο Φ. Νάκας. Είναι συνεργάτης του Μανώλη Χατζηγιακουμή στο μεγάλο πρόγραμμα ηχογραφήσεων εκκλησιαστικής μουσικής και διετέλεσε μέλος της διεθνούς φήμης Ελληνικής Βυζαντινής Χορωδίας του Λυκούργου Αγγελόπουλου. Από το 1995 έως το 2001 ήταν διευθυντής προγράμματος του Τηλεοπτικού Σταθμού της Ι. Μητροπόλεως Πατρών Λύχνος.
Το 2004 ίδρυσε το Καλλιτεχνικό Σύνολο «Πολύτροπον», με το οποίο παρουσιάζει στην Ελλάδα και το εξωτερικό πρωτότυπες παραγωγές βασισμένες κυρίως στην ελληνική ποίηση και μουσική. Ανάμεσά τους: «Το τετράδιο του Πατριάρχη», «Ιερατική Ποίηση», Το μουσικό έργο της Εύας Πάλμερ – Σικελιανού, «Ο Gustav Mahler του Μάνου Χατζιδάκι», «Η Αραπιά του Βασίλη Τσιτσάνη, της Μάτσης Χατζηλαζάρου, του Νίκου Σκαλκώτα και του Μάνου Χατζιδάκι», «Ο Καβάφης της Συρίας και της Μέσης Ανατολής», «Οι μουσικές των Χριστιανών της Μέσης Ανατολής», «Οι Πύρινες γλώσσες του Γιάννη Χρήστου», «Πατρινοί συνθέτες – Πατρινοί ποιητές», «Τα Πολυχρόνια των Βασιλέων», «Ικετηρία» (βασίζεται στο ομώνυμο βιβλίο του Παν. Ρίζου), αφιερώματα στον Λυκούργο Αγγελόπουλο, στον Αντρέι Ταρκόφσκι, τους Ρώσους της Διασποράς, τον Ντμίτρι Σοστακόβιτς, τον Αλεξάντρ Σολζενίτσιν κ.ά..
Συνεργάστηκε με τον Θάνο Μικρούτσικο στην «Πάτρα 2006 – Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» και με τον Άλκη Μπαλτά στο «Φεστιβάλ Θρησκευτικής Μουσικής Πάτμου» (2006 και 2010).
Μελέτες του έχουν δημοσιευθεί σε διάφορους επιστημονικούς τόμους. Αρθρογραφεί σε θεολογικά και πολιτιστικού περιεχομένου περιοδικά και διατηρεί δύο ιστολόγια: Ιδιωτική Οδός και Φως Φαναρίου (το οποίο καλύπτει αποκλειστικά το Οικουμενικό Πατριαρχείο).
Είναι πρωτοψάλτης στην Συνοδική Ι. Μονή Ασωμάτων Πετράκη, στο Κολωνάκι.