Πώς ένα επικό ποίημα του 11ου αιώνα, με πάνω από 50.000 ομοιοκατάληκτα δίστιχα, βοήθησε στη διάσωση της περσικής γλώσσας
Οι Ιρανοί είναι πολύ περήφανοι για τον αρχαίο πολιτισμό τους και την περσική γλώσσα. Δίνουν στα παιδιά τους ονόματα θρυλικών ηρώων της αρχαίας Περσίας και θαυμάζουν ειδωλολατρικά τις λέξεις των Χαφέζ, Ρουμί και αμέτρητων άλλων μυστικιστών και βάρδων. Κι όμως, σήμερα δεν θα γνωρίζαμε και πολλά για την περσική γλώσσα, εάν δεν ένας κάποιος συγκεκριμένος ποιητής.
Το «Σαχναμέ» (Βιβλίο των Βασιλέων ή Έπος των Βασιλέων), το οποίο ολοκληρώθηκε από τον ποιητή Φερντοσί στις αρχές του 11ου αιώνα, δεν είναι μόνο ένα λογοτεχνικό αριστούργημα, αλλά και ένα βιβλίο που επί αιώνες έχει καθορίσει το Ιράν και τον ιρανικό λαό και έχει συμβάλει στη διάσωση της περσικής γλώσσας. Αποτελείται από πάνω από 50.000 ομοιοκατάληκτα δίστιχα και είναι το μεγαλύτερο ποίημα που έχει γραφτεί ποτέ από έναν συγγραφέα.
Δεν είναι ένα έπος για ένα συγκεκριμένο γεγονός, ένα φανταστικό ταξίδι, ένα ζευγάρι ερωτευμένων ή αιώνιων αντιπάλων, όπως συμβαίνει με τα περισσότερα έπη. Αν και είναι γεμάτο με τα παραπάνω, το «Σαχναμέ» επικεντρώνεται γύρω από την ίδια την ουσία και την ψυχή του Ιράν· κι ενώ το Ιράν είναι ο πυρήνας του, τα μηνύματα του βιβλίου είναι διαχρονικά και σε πολλές περιπτώσεις μπορεί να έχουν γραφτεί για ολόκληρη την ανθρωπότητα.
Σπάζοντας τη σιωπή
Για να αναγνωρίσουμε όμως τη σημασία του magnum opus του Φερντοσί, είναι πολύ σημαντικό να καταλάβουμε το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο γράφτηκε. Μετά την αραβική εισβολή στο Ιράν τον 7ο αιώνα και την πτώση της Αυτοκρατορίας των Σασσανιδών, ακολούθησε μία από τις σκοτεινότερες περιόδους της ιρανικής ιστορίας.
Υπό την ηγεμονία ξένων κατακτητών, οι υποστηρικτές της εγχώριας μονοθεϊστικής ζωροαστρικής θρησκείας υπέστησαν διωγμούς, βιβλιοθήκες κάηκαν και η περσική γλώσσα καταπνίγηκε στους –όπως τους λένε οι Ιρανοί– «δύο αιώνες σιωπής».
Πριν από την εποχή του Φερντοσί, η επαρχία όπου γεννήθηκε, το Χορασάν, ήταν εστία λαϊκών εξεγέρσεων εναντίον των Αράβων κατακτητών και στην περιοχή γενικά σημειωνόταν αναγέννηση της περσικής κουλτούρας από την εποχή της ηγεμονίας των Ιρανών Σαμανιδών (819-1005 μ.Χ.), που διοικητικά είχαν έδρα την Μπουχάρα του σημερινού Ουζμπεκιστάν.
Ποιητές όπως ο Rudaki ήταν ανάμεσα στου πρώτους που μετά τους «δύο αιώνες σιωπής» έγραψαν σε σύγχρονα περσικά, που είχαν εξελιχθεί από τα περσικά της σαμανιδικής εποχής.
Μέχρι να ξεκινήσει το «Σαχναμέ» ο Φερντοσί, υπήρχαν ήδη άλλες δύο εκδοχές του. Ο ποιητής του 10ου αιώνα Daqiqi είχε γράψει γύρω στους 1.000 στίχους στο «Khodainameh», που βασίζεται σε ένα βιβλίο γνωστό με τον τίτλο «Abu Mansuri Shahnameh». Ο Daqiqi όμως σκοτώθηκε από τον σκλάβο του πριν μπορέσει να ολοκληρώσει τον παιάνα του για το Ιράν.
Έτσι ο Φερντοσί συνέχισε εκεί που σταμάτησε ο Daqiqi για να τελειώσει την ιστορία με την υποστήριξη των Σαμανιδών χορηγών του (οι στίχοι του Daqiqi περιλαμβάνονται και αναγνωρίζονται στην εκδοχή του Φερντοσί).
Με απλά λόγια, το «Σαχμανέ» είναι μία συλλογή τοπικών, προ-ισλαμικών μύθων, θρύλων και ιστορικών επεισοδίων που σχετίζονται με τους Ιρανο-Άριους και γράφτηκε σε μία σχετικά «καθαρή» μορφή σύγχρονων περσικών που σε μεγάλο βαθμό δεν περιέχει δάνεια από ξένες λέξεις. Αν και είναι το εθνικό έπος του Ιράν, η έμφαση γίνεται στους Ιρανούς ως λαό, καθώς το Ιράν του «Σαχναμέ» δεν αντιστοιχεί απαραίτητα στο σύγχρονο Ιράν, ούτε καν με το Ιράν της εποχής του Φερντοσί.
Πέρα από τα σύνορά του που άλλαζαν διαρκώς, πρέπει κανείς να αναλογιστεί τη διαφορά μεταξύ της αρχαίας ιρανικής πατρίδας –της Aryanam Vaejah, δηλαδή της «Χώρας των Άριων»– και του σύγχρονου Ιράν όπου μετανάστευσαν οι Ιρανοί.
Σύμφωνα με τον Dick Davis, μεταφραστή της έκδοσης του «Σαχναμέ» από τον εκδοτικό οίκο Penguin, η Aryanam Vaejah «ήταν σχεδόν σίγουρα στην Κεντρική Ασία: σύγχρονο Ουζμπεκιστάν, Τουρκμενιστάν, [και] Τατζικιστάν».
Ως εκ τούτου, για παράδειγμα, τα όρη Alborz που αναφέρει ο Φερντοσί και που είναι τόσο σημαντικά στην ζωροαστρική λαϊκή παράδοση, δεν είναι τα ίδια με αυτά στο σύγχρονο Ιράν, ή, όπως λέει ο Davis, «το σύγχρονο Σιστάν βρίσκεται στην ουσία δυτικά του αρχαίου Σιστάν».
Ο Davis προσθέτει ότι «στα μυθικά πρώτα κομμάτια του ποιήματος, το Ιράν εκτεινόταν βόρεια μέχρι τις σημερινές Μπουχάρα και Σαμαρκάνδη και ανατολικά έως την επαρχία Χελμάντ στο Αφγανιστάν. Με τους Σασσανίδες, το Ιράν γίνεται λίγο πολύ το σημερινό Ιράν».
Ένα από τα στοιχεία που κάνουν το «Σαχμανέ» ένα τόσο ξεχωριστό έπος είναι το μεγάλο του εύρος. Οι ακαδημαϊκοί συνήθως χωρίζουν το βιβλίο σε τρεις «εποχές». Η πρώτη, η μυθική, ξεκινά με τη δημιουργία του κόσμου και την ηγεμονία του Κεγιουμάρς, του πρώτου Ιρανού βασιλιά (και πρώτου ανθρώπου στη Γη), και συνεχίζει με ιστορίες όπως αυτή του θρυλικού Jamshid και της πτώσης του σε δυσμένεια, και του ξένου και δαιμονικού Zahhak που θάφτηκε ζωντανός από τον σιδερά Kaveh.
Αν και ο Φερντοσί αποκαλεί τους Τουρανούς «Τούρκους» στο ποίημα του (καθώς Τούρκοι κατοικούσαν στην περιοχή, στην εποχή του), εκείνοι ήταν στην πραγματικότητα Ιρανοί. «Η έχθρα Ιράν-Τουράν […] σχεδόν σίγουρα προέρχεται από μία προϊστορική εχθρότητα μεταξύ δύο ιρανικών φυλών.
Εάν υπάρχει ένας χαρακτήρας από το «Σαχναμέ» που κάθε Ιρανός μπορεί να ονομάσει είναι ο Ροστάμ. Ένας θαρραλέος ήρωας όπως κανένας άλλος μέσα στο βιβλίο, πολεμάει με δαίμονες, βοηθάει βασιλιάδες σε δύσκολες καταστάσεις και, όπως ο Ηρακλής, υποβάλλεται σε επτά δοκιμασίες. Σκοτώνει επίσης, χωρίς να το γνωρίζει, τον γιο του σε ένα από τα πιο τραγικά και οδυνηρά κομμάτια του έπους.
Αξιοσημείωτη είναι και η ιστορία του κακότυχου Siyavash που, αφού έχει αποδείξει με μαρτυρικό τρόπο την αθωότητά του
(αφού έχει κατηγορηθεί για βιασμό από τη δολοπλόκα μητριά του), δολοφονείται αργότερα από τους Τουρανούς.
Τελειώνοντας με τον θάνατο του Ροστάμ, το βιβλίο κάνει μία μεταπήδηση στην ιστορική εποχή, η οποία ξεκινά με την εισβολή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και τελειώνει –με ιδιαίτερα καυστικό τρόπο– με την εισβολή των μουσουλμάνων Αράβων τον 7ο αιώνα. Αν και χρησιμοποιούν ιστορικά γεγονότα και φιγούρες ως εναρκτήρια σημεία, οι ιστορίες έχουν ωραιοποιηθεί και μεγαλοποιηθεί για λόγους δραματικότητας.
Βαθιά λυπημένος ο Φερντοσί, σύμφωνα με τον Samarkandi, πήγε στα λουτρά, ήπιε μία μπίρα, και μοίρασε τα χρήματα στους παρευρισκόμενους.
Αργότερα, νιώθοντας τύψεις για τη συμπεριφορά του προς τον ποιητή, στον οποίο όπως αναφέρεται σε ένα σωζόμενο χειρόγραφο του «Σαχναμέ» έδωσε το προσωνύμιο «Φερντοσί» (δηλαδή «παραδείσιος»), ο σουλτάνος Μαχμούτ έστειλε 60.000 δηνάρια στον Φερντοσί. Αλλά ήταν πολύ αργά: την ώρα που έφταναν τα χρήματα, η σωρός του Φερντοσί πήγαινε στο κοιμητήριο όπου θα του αρνούνταν η ταφή λόγω των θρησκευτικών του πεποιθήσεων.
Πέθανε φτωχός και βαθιά λυπημένος και τον έθαψαν στον οπωρώνα του.
Θρύλος μετά θάνατον
Αν και καταπτοημένος την εποχή που τον περιφρόνησε ο σουλτάνος, ο Φερντοσί γνώριζε τι είχε επιτύχει. Οι Ιρανοί σήμερα τον έχουν τόσο ψηλά στην υπόληψή τους, όπως και τον Κύρο Β’ τον Μεγάλο.
Χαίρει τόσο μεγάλου θαυμασμού και εκτίμησης που κάποιοι του έχουν αποδώσει ότι έσωσε μόνος του την περσική γλώσσα από τη λήθη, πέρα από τη διάσωση τόσων πολλών ιρανικών αρχαίων μύθων και θρύλων. Αυτό είναι «αδικαιολόγητο» κατά τον Davis, καθώς η περσική αναγέννηση ήταν σε πλήρη εξέλιξη πριν από την εποχή του Φερντοσί. «Παρόλα αυτά», λέει, «είναι σίγουρο ότι το “Σαχναμέ” έβαλε τα περσικά στο χάρτη με έναν τρόπο που κανένα ποίημα δεν είχε κάνει ποτέ πριν».
Οι ιστορίες είναι καθηλωτικές και ειπωμένες αριστοτεχνικά· αλλά είναι επίσης διδακτικές, γεμάτες με μαθήματα ζωής, σοφές συμβουλές και παρατηρήσεις για το πώς λειτουργεί ο κόσμος. Ο Φερντοσί εξυμνεί τη σοφία, την πίστη, το κουράγιο, τον πατριωτισμό και τη δικαιοσύνη, προειδοποιεί τους αναγνώστες του για την αστάθεια της τύχης και –παρά την καθοριστική για τους ήρωες του ζωροαστρική πίστη– θρηνεί για το αναπόφευκτο της μοίρας. Το «Σαχναμέ» είναι επιμορφωτικό όσο και ψυχαγωγικό.
Και ενώ το «Σαχναμέ» –που εγκωμιάζει τη βασιλεία και το προ-ισλαμικό Ιράν– έχει θεωρηθεί ως ανάθεμα από κάποιους στο Ιράν, από την Επανάσταση του 1979 κι έπειτα, οι επικριτές του Φερντοσί τελικά δεν είχαν άλλη επιλογή από το να τον παραδεχτούν – τόσο πολύ είναι ριζωμένος στην καρδιά των Ιρανών, και δικαίως. Είναι γνωστό ότι έγραψε για τους κόπους του: «Πολύ καιρό μόχθησα αυτές τις τρεις δεκαετίες. Τους Ιρανούς αναγέννησα με τα φαρσί (περσικά)».