Mε αφορμή τα 25 χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου κοινωνιολόγου Ρόμπερτ Νίσμπετ συνεχίζουμε με το δεύτερο μέρος (διαβάστε το πρώτο μέρος εδώ) του άρθρου της Μαρίας Κορνάρου για το βασικό του έργο “Η Αναζήτηση της Κοινότητας” και την άποψη του για την φιλελεύθερη κοινωνία και την σχέση της με τα ολοκληρωτικά καθεστώτα
τῆς Μαρίας Κορνάρου*
Αἰτία τῆς κατάπτωσης τοῦ ἠθικοῦ τοῦ ἀνθρώπου μέσα στὶς νέες συνθῆκες ποὺ ὑπόσχονταν τὴν ἐλευθερία του, εἶναι ἡ ἀπρόβλεπτη συνέπεια τῆς διάρρηξης τῶν δεσμῶν τοῦ ἀνθρώπου μὲ τοὺς γύρω του, τῆς μετατροπῆς του ἀπὸ κοινωνὸ σὲ ἄτομο: ἡ ἐφεύρεση τῆς μάζας.
Ἡ μάζα εἶναι ἐφεύρεση, γιατὶ δὲν ὑπῆρχε ἀπὸ μόνη της στὶς φυσικὲς συνθῆκες τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς, ἀλλὰ δημιουργήθηκε ἀπὸ τὸ ἀνθρώπινο ἐγχείρημα τῆς νεωτερικότητας. Ἡ μάζα ἀκολουθεῖ τὸ ἄτομο σὰν σκιά του, σερνόμενη πάντοτε πίσω ἀπὸ τὰ βήματά του. Ἡ μάζα εἶναι μία ἀναπόφευκτη συνέπεια τῆς δημιουργίας τῶν ἀτόμων, γιατὶ δὲν εἶναι τίποτε ἄλλο παρὰ ἕνα σύνολο ἀνθρώπων ποὺ δὲν ἑνώνονται μεταξύ τους ἀπὸ τίποτε, ποὺ ἀποτελοῦν ἕνα αὐθόρμητο καὶ ἄτακτο συνωνθύλευμα, τὸ ὁποῖο, διοχετευόμενο μέσα στὴν ἄκαμπτη γραφειοκρατία τοῦ μεγάλου κράτους, προχωρᾷ πρὸς τὰ ἐμπρὸς μὲ τὸν μονότονο καὶ ἄψυχο ρυθμὸ μιᾶς μηχανῆς
Οἱ μάζες εἶναι ἕνας τρόπος ὥστε ὁ ἄνθρωπος ποὺ περιτριγυρίζεται ἀπὸ ἀνθρώπους νὰ εἶναι μόνος – νὰ μὴν γνωρίζει, καταλαβαίνει ἢ ἐπικοινωνεῖ μὲ κανέναν ἀπὸ τοὺς πολλούς, ποὺ τὰ προσωπά τους ἀναλυόνται ὁλόγυρά του σὲ συγκεχυμένα καὶ ἀποκρουστικὰ χρώματα. Ἡ μάζα δὲν εἶναι μόνο συνέπεια τῆς δημιουργίας τοῦ ἀτόμου, μὰ εἶναι καὶ προϋπόθεση γιὰ νὰ ὑπάρχει τὸ ἄτομο, γιατὶ ἡ ἀνάπτυξη ἐκ μέρους του ἑνὸς οὐσιαστικοῦ δικτύου σχέσεων μὲ τοὺς ἄλλους, αὐτομάτως καταλύει τὴ μάζα στὸ σημεῖο ἐκεῖνο.
Μέσα στὴ σιωπηρὴ κραυγὴ τοῦ ἀτόμου, ἡ ἀνάγκη γιὰ νὰ γνωρίσει καὶ νὰ ὑπάρχει μὲ τοὺς ἄλλους, νὰ ἀνήκει μὲ τοὺς ἄλλους, γίνεται πλέον ἀφόρητη – ἡ ἀνάγκη νὰ πιστέψει σὲ κάτι ποὺ γι’αὐτὸ θ’ἀγωνιστεῖ μὲ τοὺς ἄλλους γίνεται ἀφόρητη. Αὐτὸ τὸ γνώριζε καλὰ ὁ Χίτλερ, καὶ σὲ αὐτὸ πόνταρε γιὰ τὴν εἰσαγωγὴ τοῦ Κόμματος, αὐτοῦ τοῦ ἀκούραστου μηχανισμοῦ διὰ τοῦ ὁποίου ἡ κοινωνία γίνεται κράτος, καὶ τὸ κράτος γίνεται τὸ πᾶν.
Οἱ ἀχανεῖς καὶ ἀπελπισμένες μάζες τῶν φιλελεύθερων δημοκρατιῶν βρίσκονται πάντα στὸ χεῖλος τοῦ νὰ παραδοθοῦν στὸν ὁλοκληρωτισμό, κι αὐτὸς δὲν τοὺς εἶναι ἄλλωστε τόσο ξένος ἢ ἀνοίκειος: εἶναι ἡ ὑπεραπλούστευση τῶν ἤδη ἀπλουστευμένων σχέσεών τους, ἡ περαιτέρω κατηγοριοποίηση τῶν ἤδη κατηγοριοποιημένων ἀναγκῶν τους, ὁ ἄτεγκτος καθορισμὸς τῶν ἤδη προκαθορισμένων πιστεύω τους, ποὺ δὲν εἶναι παρὰ δημόσιοι σκοποί.
Στὸ κενὸ ἀνάμεσα στὶς πλάτες τοῦ ὁλοκληρωτισμοῦ καὶ τοῦ μηδενισμοῦ κρέμεται ὁ σύγχρονος ἄνθρωπος, ἀπὸ ἕναν ἰσχνὸ σπάγκο ποὺ εἶναι ἡ ἀνάμνηση τῶν παλαιῶν παραδόσεων καὶ δεσμῶν, σὲ μία πραγματικότητα ποὺ ἀγωνίζεται νὰ τοὺς καταστήσει λησμονηθέντες.
Ἡ μεγάλη ἀποτυχία τῆς φιλελεύθερης δημοκρατίας συνίσταται στὴν ἀδυναμία της νὰ προσφέρει μία πειστικὴ ἐναλλακτικὴ στὸν ὁλοκληρωτισμό. Ἡ ἀποτυχία της νὰ δημιουργήσει, στὴ θέση τῶν κοινοτικῶν δεσμῶν ποὺ μὲ τόσο ζῆλο κατέστρεψε, ἕνα νέο σύστημα ποὺ νὰ ἰκανοποιεῖ τὶς ἀνάγκες τοῦ ἀνθρώπου ὡς κοινωνικοῦ ὄντος, ἡ τυφλὴ ἐμμονὴ τῆς στὸ ἄτομο καὶ τὴν περαιτέρω ἐξύψωσή του σὲ ἕνα πεδίο ὅπου κάθε ἀντίπαλο δέος – ἡ οἰκογένεια, ἡ χωρικὴ κοινότητα, ἡ ἐνορία, οἱ κοινωνικὲς συνήθειες – εἶχε πλέον ἐξουδετερωθεῖ, κατέστησε τὸν τσακισμένο ἄνθρωπο τῶν μεγάλων συγκεντρωτικῶν κρατῶν νὰ βρίσκει ἀνακούφιση σὲ τεχνητὲς συνθῆκες ἑνότητας, ὅπως εἶναι ὁ πόλεμος.
Οἱ περιώνυμες ἀξίες τῆς φιλελεύθερης δημοκρατίας, ποὺ αὐτὲς κράδαινε ἐναντίον τῆς ἐπαίσχυντης ἀπολυταρχίας, ἔπεσαν στὰ χέρια τῶν ἀπολυταρχικῶν καθεστώτων καὶ παραμορφώθηκαν ὥσπου ἔγιναν ἀγνώριστες. Ἡ ἐλευθερία τοῦ ἐργάτη ἀπέναντι στὴν ἐλευθερία τοῦ δημοκρατικοῦ πολίτη, ἡ ἰσότητα τῶν τἀξεων ἀπέναντι στὴν ἰσότητα τῶν φύλων, ἡ ἀδελφοσύνη τῆς φυλῆς ἔναντι στὴν ἀδελφοσύνη τῶν ἐκλογέων. Ἡ δικαιοσύνη καὶ ὅλα ὅσα ὑποσχέθηκε ἡ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση καὶ τὰ φιλελεύθερα καθεστῶτα ποὺ τὴν ἀκολούθησαν, ἔγιναν τώρα ὑποσχέσεις τῶν ὁλοκληρωτικῶν καθεστώτων, ποὺ ἐπιστρατεύονταν κάθε μέσο γιὰ νὰ τὰ ἐπιτύχουν.
Βεβαίως τοὺς βασανισμούς, τὶς ἐξορίες, τὶς ἐκτελέσεις, ὅμως αὐτὰ ἦταν μόνο γιὰ τοὺς ἀντιρρησίες καὶ τοὺς ἐπικίνδυνους – τὰ χειρότερα ὄπλα τὰ φύλαγαν γιὰ τὴ μάζα, γιὰ τοὺς πρόθυμους, ποὺ τοὺς παρέδιδαν στὸ δίχτυ τῆς προπαγάνδας, τῆς ἀναμόρφωσης, τοῦ ἐλέγχου τῆς κάθε τους σκέψης ὥστε νὰ συμμορφώνεται μὲ τὴν σκέψη τοῦ Κράτους.
Τὰ ὐποκείμενα τοῦ ὁλοκληρωτικοῦ Κράτους συνθλίβονταν ὡς ἄνθρωποι, προκειμένου νὰ ἑνωθοῦν ἀδιάσπαστα μὲ τὸν κεντρικὸ σκοπὸ ποὺ εἶχε ἀνακηρυχθεῖ λόγος ὕπαρξης τῶν ἀπάντων καὶ θεμέλιο τῆς κοινωνίας. Καὶ αὐτὸς ὁ σκοπός, παρατηρεῖ ὁ Νίσμπετ, δὲν εἶναι ἀπαραίτητο νὰ εἶναι ἡ Φυλὴ ἢ τὸ Προλεταριάτο – αὐτὲς οἱ ἔννοιες, ὅσο καὶ ἂν θὰ το’θελε ἡ φιλελεύθερη δημοκρατία, δὲν ἔχουν τίποτε τὸ ἐγγενῶς ἀπολυταρχικό. Ὁ ὑπέρτατος σκοπὸς ποὺ τὸ Κράτος μεριμνᾷ νὰ διαπεράσει τὴν καρδιὰ τοῦ κάθε ὑποτελοῦς μπορεῖ νὰ εἶναι ἡ Κοινωνικὴ Δικαιοσύνη, ἡ Αὐτονομία, ἡ Ἰσότητα, καὶ κάθε ἀξία ποὺ ἡ πολιτικὴ κοινότητα θὰ θεωρήσει ὡς ἀρκετὴ γιὰ νὰ τὴν ὡθήσει νὰ παραδοθεῖ στὴν κρατικὴ χειραγώγηση – τέτοιες ἦταν ἄλλωστε καὶ οἱ ἀξίες ποὺ ἐνέπνευσαν τὸν πολιτικὸ μυστικισμὸ τοῦ Ρουσσῶ καὶ τῶν Γιακωβίνων.
Γίνεται ἔτσι φανερὸ ὅτι οἱ φιλελεύθερες δημοκρατίες δὲν εἶναι ἀναγκαστικὰ τόσο διαφορετικὲς ἀπὸ τὰ ἀπολυταρχικὰ καθεστῶτα ὅσο καυχῶνται, γιατὶ κι αὐτὲς ἀποτελοῦνται ἀπὸ μάζες ποὺ ὑπνωτίζονται μὲ διάφορα συνθήματα, ἔστω κι ἂν τοὺς ἔχει ἀπομείνει ἕνα ἰσχνὸ περιθώριο ἐλεύθερου συσχετισμοῦ μὲ τὰ ἀπέραντα κύματα τῶν ἀγνώστων ποὺ τὶς περιτριγυρίζουν.
Μὲ τὴν παρωδία τῶν ἀξιῶν της ἀπὸ τὰ ὁλοκληρωτικὰ καθεστῶτα καὶ τὴν ἀποκάλυψη τῆς οὐσιαστικῆς της συνάφειας μὲ αὐτά, ἡ φιλελεύθερη δημοκρατία δὲν μπορεῖ παρὰ νὰ ἀναθεωρήσει ἢ νὰ καταρρεύσει. Στὸ συμπέρασμα αὐτὸ ὁ Νίσμπετ ἦταν προφητικὸς: πράγματι, λίγα χρόνια ἀργότερα, ἡ φιλελεύθερη δημοκρατία ὅπως τὴν ἤξεραν κατέρρευσε. Ὄχι ὅμως γιὰ νὰ δώσει τὴ θέση της σὲ μία κοινωνία ὅπου ἡ ποικιλομορφία τῶν ἐντόπιων ἐθίμων καὶ οἱ προστατευτικὲς στρώσεις τῶν ἐνδιάμεσων σχέσεων θὰ κέρδιζαν ἔδαφος ἔναντι τῆς μονολιθικῆς κρατικῆς ἱσχύος, ὅπως θὰ ἤθελε.
Ἀντιθέτως, ἡ πολιτιστικὴ ἐπανάσταση τοῦ ’68 ἦταν μία ἐπανάσταση τῆς μάζας, μία ἄναρθρη κραυγὴ γιὰ τὴν περαιτέρω διάσπαση τῶν δεσμῶν τοῦ ἀτόμου μὲ τοὺς ἄλλους, τὴν περαιτέρω σκύλευση τῶν ἀναμνήσεων τῆς παραδοσιακῆς ζωῆς καὶ σκέψης, μία τυφλὴ παράδοση στὸ κράτος, τὸ ὁποῖο γιὰ τοὺς ἐξεγειρόμενους νέους ταυτιζόταν μὲ τὴν κοινωνία, ἦταν ὁ οὐσιαστικὸς ἀποδέκτης τῶν αἰτημάτων τους.
Ὁ Νίσμπετ συνέχισε πάντως νὰ διακρίνει, στὶς τάσεις δημιουργίας αὐτόνομων ὁμάδων, ἐνίσχυσης τῶν τοπικῶν καὶ μικρῆς κλίμακας δραστηριοτήτων καὶ ὑπογράμμισης τῆς φύσεως τοῦ ἀνθρώπου ὡς κοινωνικοῦ ὄντος, τὴν ροπὴ πρὸς τὸ συντηρητισμό, ποὺ ἦταν ἡ μόνη ἔξοδος ἀπὸ ἀδιέξοδη περιδιάβαση ἀπὸ ἄτομο σὲ μάζα καὶ πίσω ξανά. Ἔτσι, ἐντόπισε ὡς ἀληθινοὺς συμμάχους τῶν συντηρητικῶν τὶς ἀναρχικὲς ὁμάδες ποὺ ἐνδιαφέρονταν γιὰ τὴν αὐτοδιαχείριση καὶ τὴν ἀντιμετώπιση τῆς διαλυτικῆς τῶν κοινωνικῶν δεσμῶν κρατικῆς ἐξουσίας.
Καὶ μέχρι τὸ τέλος, ὁ Νίσμπετ ἐπέμενε ὁ συντηρητισμὸς ἐπιστρέφει καὶ ἤλπιζε ὅτι ἡ ἀλλαγὴ εἶναι κοντά, ὅτι ἡ ἐπανίδρυση τοῦ χαμένου πολυπολικοῦ κόσμου ποὺ γνώρισε ἡ Εὐρώπη κατὰ τὸ Μεσαίωνα θὰ ἐπανέλθει μὲ μία νέα μορφή, μὲ τὴν ἐνίσχυση τῶν αὐτόνομων πανεπιστημίων, συνδικάτων, δήμων καὶ κοινοτήτων, μὲ τὴν καθιέρωση τῆς οἰκογένειας καὶ τῆς ἐνορίας ὡς παράγοντες διαμόρφωσης τῆς καθημερινῆς ζωῆς, καὶ τὴν ὕφανση ἑνὸς δικτύου σχέσεων ποὺ μόνο αὐτὲς μποροῦν νὰ θρέψουν τὸν ἄνθρωπο, ἀνταποκρινόμενες στὴν ἀληθινὴ φύση του, ποὺ εἶναι πρωτίστως καὶ κυρίως κοινωνική.
*Η Μαρία Κορνάρου είναι τελειόφοιτη Νομικής και αρθρογραφεί τακτικά στην “Εστία”
