ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΑΡΘΡΑ

Δεν βρέθηκαν άρθρα

ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Ακολουθήστε μας:
9 February, 2025
ΚεντρικήΙΣΤΟΡΙΑ - ΙΔΕΕΣ - ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣΤα Πολυχρόνια των Βασιλέων: Μια πλούσια μουσική παράδοση. Μέρος Α!

Τα Πολυχρόνια των Βασιλέων: Μια πλούσια μουσική παράδοση. Μέρος Α!

του Παναγιώτη Ανδριόπουλου θεολόγου και μουσικολόγου

Στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία – που δεν υπάρχει πια – ήδη πριν 18 χρόνια, στις  12 Δεκεμβρίου 1999 διαβάζαμε:

«Η περίοδος που η λέξη βασιλιάς προκαλούσε αισθήματα αηδίας στον μέσο έλληνα τηλεθεατή και ανακαλούσε μνήμες παρακράτους και χούντας, έχει δώσει τη θέση της σε μια ομαδική νοσταλγία του στέμματος, του παλατιού και των ενοίκων του. Δεν αναφερόμαστε στους γνωστούς οργανωμένους φιλοβασιλικούς, τους γηραιούς κύριους και κυρίες που θέλουν να σταματήσει το ρολόι στις παλιές τους δόξες και συγκεντρώνονται γύρω από τη “βασιλόπιτα” των σωματείων τους άπαξ του έτους τραγουδώντας το “θα ξανάρθει” και ψέλνοντας το “Πολυχρόνιον”.»

Ας …δικαιώσουμε τον συντάκτη της Ελευθεροτυπίας και ας υποθέσουμε, ότι είμαστε γηραιοί κύριοι και κυρίες που ψέλνουμε το πολυχρόνιο κόβοντας την βασιλόπιτα.

ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟ ΤΑΛΙΑΔΩΡΟΥ – Ηχητικό κλιπ

Ήταν ο περιώνυμος Πρωτοψάλτης της Θεσσαλονίκης Χαρίλαος Ταλιαδώρος, οποίος έψαλε το Πολυχρόνιο του Βασιλέως Κωνσταντίνου σε ήχο πλ.α’, από μία ζωντανή ηχογράφηση στα μέσα της δεκαετίας του 60.

Ο πρωτοψάλτης ψάλλοντας το Πολυχρόνιο των Βασιλέων της νεώτερης Ελλάδας συνεχίζει την παράδοση του Βυζαντίου, αφού γνωρίζουμε πολύ καλά από τις πηγές ότι οι επευφημίες και οι πολυχρονισμοί των αυτοκρατόρων είναι υπόθεση ήδη των Ρωμαίων και κατόπιν των Βυζαντινών, ήτοι των πολιτών της Νέας Ρώμης. Οι εγκωμιαστικοί στίχοι που ψάλλονταν εμμελώς σε τελετές και είναι γνωστοί τις περισσότερες φορές ως Πολυχρονισμοί, βρίσκονταν στο επίκεντρο των τελετουργιών της βασιλικής βυζαντινής αυλής, εντός αλλά και εκτός του ιερού ναού.

Ο Άρχοντας Πρωτοψάλτης Χαρίλαος Ταλιαδωρος

“Πολυχρόνιον ποιήσῃ ὁ Θεὸς τὴν ἁγίαν βασιλείαν σας εἰς πολλὰ ἔτη.”

Αλλά αυτό είναι ένα θέμα που απαιτεί ξεχωριστή διάλεξη.

Ξεχωριστή διάλεξη απαιτούν και οι Πολυχρονισμοί ή εγκωμιαστικά άσματα εκκλησιαστικών συνθετών για σπουδαίους ηγεμόνες της εποχής τους.

Για παράδειγμα: ο περίφημος μεταβυζαντινός μελοποιός Πέτρος Μπερεκέτης (ακμή τέλος 17ου και αρχές 18ου αι.) συνθέτει ένα μεγάλο «μάθημα» για τον Μέγα Πέτρο της Ρωσίας. Ή στο περιοδικό Μουσική (τέλη 19ου αι.) δημοσιεύεται ο Ύμνος του Αυτοκράτορα της Ιαπωνίας, μεταγραμμένος σε βυζαντινή σημειογραφία από τον Ακράτο Αδάμ.

Ξεχωριστή διάλεξη απαιτούν και οι πολυχρονισμοί των Σουλτάνων! Μιλάμε για ελληνόφωνους και τουρκόφωνους Πολυχρονισμούς και Άσματα Εγκωμιαστικά στον Σουλτάνο μελοποιημένα από εκκλησιαστικούς συνθέτες. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται στις πηγές καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, αλλά αναμφίβολα θα κορυφωθεί κατά την κρίσιμη περίοδο της διακυβέρνησης του Οθωμανικού κράτους από τον Αβδούλ Χαμίτ τον Β’.

Πολυχρόνιο για τον Σουλτάνος Αβδουλ Χαμίτ Β!

Άλλο θέμα είναι οι συνθέσεις προς τιμήν πολιτικών προσώπων του νέου ελληνικού κράτους.  Τελείως ενδεικτικά αναφέρω ότι η Κεφαλληνιακής καταγωγής συνθέτρια Ελένη Λαμπίρη, η οποία έζησε και έδρασε ένα μεγάλο μέρος της ζωής της στην Πάτρα, συνέθεσε «χαιρετισμό» – όπως τον ονόμασε στον Ελευθέριο Βενιζέλο, δηλαδή ένα τραγούδι με συνοδεία πιάνου, αλλά και εμβατήριο – ύμνο «αφιερωμένον εις τον Κυβερνήτην Ιωάννην Μεταξάν»!

Πολυχρόνιο για τον Εθνικό Κυβερνήτη Ιωάννη Μεταξά

Φαίνεται ότι οι παλαιότεροι είχαν μια άλλη αντίληψη για την εξουσία από την δική μας σήμερα. Κι αυτό χρήζει ειδικής μελέτης.

Σήμερα θα σας διηγηθώ – συνοπτικά βέβαια γιατί το θέμα είναι τεράστιο – την ιστορία του πολυχρονίου στο νέο ελληνικό κράτος, δηλαδή από την εποχή του βασιλιά Όθωνα έως το τέλος της βασιλείας στην Ελλάδα, το 1974.

Τι είναι, λοιπόν, το πολυχρόνιο;

Είναι ένας ύμνος που πολυετίζει τους βασιλείς. Το κείμενο αλλάζει μόνο ως προς τα ονόματα, όταν αλλάζει κι ο βασιλιάς. Ο σκελετός του είναι ο εξής:

Πολυχρόνιον ποιῆσαι, Κύριος ὁ Θεός

τὸν εὐσεβέστατον Βασιλέα ἡμῶν [όνομα].

Κύριε, φύλαττε αὐτὸν

εἰς πολλὰ ἔτη (τρίς).

Ο Πολυχρονισμός του Βασιλέως ψαλλόταν πάντοτε, κατά την περίοδο της Βασιλείας στην Ελλάδα, σε κάθε Θεία Λειτουργία, ακριβώς πριν το Αποστολικό ανάγνωσμα, αλλά ψαλλόταν και στις επίσημες Δοξολογίες. Το κείμενο του Πολυχρονίου καθοριζόταν κάθε φορά επακριβώς από την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος, με σχετική εγκύκλιο.

ΟΘΩΝ

H είσοδος του Βασιλέως Όθωνα στην Αθήνα

Μια πρώιμη μαρτυρία περί Πολυχρονισμού εντοπίσαμε στην επίσκεψη του πρώτου Βασιλέως της Ελλάδος, του Όθωνος (1815-1867), στην Σμύρνη, τον Ιούνιο του 1833. Σημειωτέον ότι ο Όθων έφτασε στην Ελλάδα στις 25 Ιανουαρίου του ίδιου έτους, μαζί με τα μέλη της Αντιβασιλείας και λίγους μήνες μετά επισκέφθηκε την γη της Ιωνίας, δηλαδή τον εκεί αλύτρωτο Ελληνισμό.

Διαβάζουμε σε χρονικό της εποχής: «Έφθασε εις τον λιμένα μας ή Αγγλική φρεγάτα Μαδαγασκάρη φέρουσα χαράν και αγαλλίασιν εις όλους τους κατοίκους, διότι ήλθε επί αυτής ό Μεγαλειότατος Βασιλεύς της Ελλάδος Όθων ο Α’.

Το πρόγραμμα περιλάμβανε και επίσκεψη στην Ελληνική  Εκκλησία της Αγίας Φωτεινής. 

Εκεί η υποδοχή από τον Μητροπολίτης Σμύρνης Σεραφείμ ήταν λαμπρή. Ο Όθων ανέβηκε στον Θρόνο «διά μεγίστην όλων αγαλλίασιν και έγινε υπέρ της Α. Μ. και πολυχρονισμός». Πρόκειται μάλλον για τον πρώτο πολυχρονισμό που είχε συνέπειες!

Οι Τούρκοι όσο ήταν ο Όθων στην Σμύρνη παρίσταναν πως δεν ήξεραν τίποτα. Όταν όμως έφυγε, ο Βεζίρης σκέφτηκε ότι κάποιος πρέπει να πληρώσει για την επίσκεψη του Όθωνα. Ζήτησε λοιπόν η Υψηλή Πύλη από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Κωνστάντιο τον Α’ να τιμωρήσει τον Μητροπολίτη Σμύρνης για τους  «κραυγαλέους πολυετισμούς» και αυτός αναγκαστικά υπάκουσε στην προσταγή κι έτσι ο Μητροπολίτης Σμύρνης Σεραφείμ έχασε τον θρόνο του και βρέθηκε εξόριστος στην Προύσα.

ΑΛΕΞ. ΚΑΤΑΚΟΥΖΗΝΟΣ

Ο Αλέξανδρος Κατακουζηνός

Ευθύς αμέσως σας δείχνω μια πρώτη μορφή Πολυχρονίου στον Όθωνα, η οποία επιγράφεται από τον συνθέτη Αλέξανδρο Κατακουζηνό, ως «Ύμνος εις την Α.Μ. τον Βασιλέα της Ελλάδος Όθωνα τον Α’». Είναι για τετράφωνη μικτή χορωδία και συνοδεία πιάνου. Ο συνθέτης σημειώνει στην δεύτερη σελίδα: «το αυτό δια τέσσαρας φωνάς ανδρών», με δεδομένο το γεγονός ότι οι τετράφωνες εκκλησιαστικές χορωδίες εκείνη την εποχή ήσαν ανδρικές.

Το κείμενο είναι το εξής:

Τον Βασιλέα Όθωνα τον πρώτον φρούρει Θεέ

Σκέπε φρούρει Θεέ

Κύριε φύλαττε

εις πολλά έτη

Η συγκεκριμένη παρτιτούρα προέρχεται από το πολύτιμο Αρχείο Ελλήνων Μουσουργών του φίλου ερευνητή και μουσικοκριτικού Θωμά Ταμβάκου, τον οποίον ευχαριστώ θερμά για την παραχώρηση.

Το Πολυχρόνιο του Κατακουζηνού για τον Βασιλέα Όθωνα δείγμα τετραφωνικής μουσικής

Με την ευκαιρία αυτή, να σημειώσω ότι δεν ασχολούμαστε απόψε γενικότερα με ύμνους και συνθέσεις για τους βασιλείς σε διάφορες περιστάσεις (βασιλικές τελετές, βασιλικοί γάμοι κ.λπ.), αλλά μόνο με το είδος των πολυχρονίων. Οι ποικίλοι ύμνοι στους βασιλείς είναι αντικείμενο άλλης διαλέξεως.

Επανέρχομαι στο Πολυχρόνιο του Κατακουζηνού για να σας πω ότι ό συνθέτης, χοράρχης και ποιητής Αλέξανδρος Κατακουζηνός (1824-1892) εισήγαγε την τετράφωνη μουσική στην ελληνική Εκκλησία της Βιέννης και στα 1861 εισήγαγε την τετραφωνία στον Ναό της Αγίας Τριάδος  Οδησσού, έπειτα από πρόσκληση των ομογενών, ενώ το 1870, εκλήθη στην Αθήνα από την βασίλισσα Όλγα στην Αθήνα για να οργανώσει την χορωδία του ανακτορικού παρεκκλησίου του Αγίου Γεωργίου. Ο Κατακουζηνός επιχείρησε να συγκεράσει την μελωδική αρμονία της Ευρωπαϊκής μουσικής με την παθητικότητα και το κάλλος της βυζαντινής μουσικής, επηρεαζόμενος ταυτόχρονα από την ρωσική πολυφωνία.

Ας ακούσουμε την μελωδία ενός πολυχρονίου του  για χορωδία συνοδεία πιάνου, που συνέθεσε προς τιμήν του Βασιλέως Γεωργίου του Α΄ και δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΧΡΥΣΑΛΛΙΣ το 1863. Ακούγοντας θα βλέπουμε την σχετική παρτιτούρα από το πολύτιμο Αρχείο Ελλήνων Μουσουργών του κ. Θωμά Ταμβάκου.

Μία απαραίτητη διευκρίνιση. Τα δύο πολυχρόνια του Κατακουζηνού που είδαμε και ακούσαμε, γράφτηκαν πριν την έλευσή του στην Ελλάδα. Ψάλλονταν στους ελληνικούς ναούς της Διασποράς. Θα δούμε παρακάτω κάποια τέτοια παραδείγματα.

Πολλοί συνθέτες εκκλησιαστικής μουσικής, κατά τον 19ο και 20ό αιώνα, συνέθεσαν έντεχνα Πολυχρόνια για τους Βασιλείς, τόσο στην βυζαντινή όσο και στην ευρωπαϊκή μουσική. Πολλές από τις συνθέσεις αυτές δημοσιεύτηκαν σε έντυπα μουσικά βιβλία, κυκλοφόρησαν σε αυτοτελείς εκδόσεις (φυλλάδια θα λέγαμε) ενώ άλλες παρέμειναν χειρόγραφες και απόκεινται σε διάφορα αρχεία και ιδιωτικές συλλογές. 

Το Πολυχρόνιο ως κείμενο, συμπεριλήφθηκε και σε σχολικά εγχειρίδια. Βλέπουμε ενδεικτικά «ΕΥΧΑΙ, ΔΕΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΣΜΑΤΑ ΑΔΟΜΕΝΑ ΕΙΣ ΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ – ΕΝ ΚΑΛΑΜΑΙΣ, 1881».

Τα Πολυχρόνια μπήκαν στα δημοτικά σχολεία

Στην επαρχία το Πολυχρόνιο ψαλλόταν από τους μαθητές των δημοτικών σχολείων κυρίως, κατά τους σχολικούς εκκλησιασμούς, μέχρι και το τέλος της βασιλείας.

Μοιραστείτε