Του Γεώργιου Πισσαλίδη
Συμπληρώνονται φέτος 40 χρόνια από την βράβευση του Οδυσσέα Ελύτη με το βραβείο Νόμπελ και εμείς ως ένα πρώτο αφιέρωμα ετοιμάσαμε ένα άρθρο για τον Ελύτη ως τον πιο πολυτραγουδημένο μας ποιητή.
Ο πρώτος συνθέτης που μελοποίησε Ελύτη ήταν ο Μάνος Χατζιδάκης. Στις 2 Φεβρουαρίου 1959, ο Χατζιδάκης θα παρουσίαζε ζωντανή την μουσική που είχε γράψει για το ανέβασμα του «Κύκλου με την κιμωλία» του Μπρεχτ σε απόδοση Οδυσσέα Ελύτη από το Θέατρο Τέχνης. Σε αυτήν την συναυλία ο ίδιος έπαιζε πιάνο και ο Γιώργος Μούτσιος ερμήνευε τέσσερα τραγούδια, που αργότερα κυκλοφόρησαν σε δίσκο 45 στροφών. Aυτά ήταν: «Τέσσερεις στρατηγοί», «Ανάγκη να σε πάρω εγώ», «Η Μπαλλάντα του Στρατιώτη» και «Μια φορά και ένα καιρό»
Ο Μίκης Θεοδωράκης και το «Άξιον Εστί»
Ο Ελύτης είχε εκδώσει τους «Προσανατολισμούς» (1940) και τον «Ήλιο τον Πρώτο» (1943), όμως εκείνο το έργο που θα τον έκανε διάσημο θα ήταν το «Άξιον Εστί». Ένα έργο που θα τον καθιέρωνε ως εθνικό ποιητή, όπως ο Σολωμός, ο Παλαμάς και ο Σικελιανός. Έπρεπε όμως να προηγηθεί η μελοποίηση του Θεοδωράκη για να γίνει γνωστό.
To 1960, o Mίκης Θεοδωράκης είχε ήδη ξεκινήσει την επανάσταση του έντεχνου, όπου μελοποιούσε τους Έλληνες ποιητές (Ρίτσο, Σεφέρη) κάνοντας τους γνωστούς στον απλό λαό. Βλέποντας την επιτυχία που ήδη είχε με το Ρίτσο και τον Σεφέρη, ο Ελύτης θα τον πλησιάσει και θα του δώσει ένα αντίτυπο του «Άξιον Εστί» προτείνοντας (η ακόμα παρακαλώντας) να το μελοποιήσει.
Ο Μίκης θα καταβρόχθιζε το «Άξιον Εστί» και θα το δούλευε όλο το 1960. Όμως όπως θα έλεγε και ο ίδιος: «Το λαϊκό ορατόριο «Άξιον Εστί» άρχισε και τελείωσε σχεδόν στα 1960. Εν τούτοις, δεν βιάστηκα να το παρουσιάσω γιατί διαισθανόμουνα ότι το ελληνικό κοινό δεν ήταν ακόμα ώριμο για να το δεχθεί. Η πρώτη εκτέλεση του έγινε στα τέλη του 1964. Δηλαδή όταν ένα πλατύ κοινό είχε ήδη σχηματιστεί γύρω από την λαϊκή μουσική μου και όταν οι κύκλοι (τραγουδιών) και τα τραγούδια είχαν αρχίσει να γίνονται κτήμα σε μεγάλες λαϊκές μάζες. Έτσι μπορούσα να πω ότι το κοινό προσδοκούσε το νέο έργο. «Νέο» από την άποψη θα ξεπερνούσε τα όρια του «κύκλου» σαν φόρμα και σαν περιεχόμενο, ενώ σαν «όγκος» θα περνούσε στην κατηγορία των μεγάλων παραδοσιακών έργων» (Μελοποιημένη Ποίηση, Τόμος Β’, εκδόσεις «Ύψιλον»).
Από μουσική άποψη το «Άξιον Εστί» συνδύαζε λαϊκή, παραδοσιακή και βυζαντινή μουσική με την δυτική συμφωνική μουσική. Ο Θεοδωράκης θα χρησιμοποιούσε έναν αφηγητή (Μάνος Κατράκης) που διάβαζε τα κείμενα, έναν ψάλτη (Θεόδωρος Δημήτριεφ) για τους ύμνους και τον λαϊκό τραγουδιστή (Γρηγόρης Μπιθικώτσης) για τα χορικά. Το έργο θα γινόταν ανάμεσα ανάρπαστο.
Η καλλιτεχνική ομάδα που δημιούργησε το “Άξιον Εστί” : ο Θεόδωρος Δημήτριεφ, ο Οδυσσέας Ελύτης,
ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Μάνος Κατράκης και ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης
Θα έβγαζε δύο μεγάλες επιτυχίες, το «Ένα το χελιδόνι»:
Ένα το χελιδόνι κι η Άνοιξη ακριβή
για να γυρίσει ο κόσμος θέλει δουλειά πολλή
Θέλει νεκροί να ‘ναι στους Τροχούς
Θέλει κι οι ζωντανοί να δώσουν το αίμα τους
Και το «Της Δικαιοσύνης ήλιε νοητέ»:
“Της Δικαιοσύνης ήλιε νοητέ και μυρσίνη εσύ δοξαστική
μη παρακαλώ σας μη λησμονάτε την χώρα μου»
Εδώ να ξεκαθαρίσουμε ότι αντίθετα με τον μεταπολιτευτικό μύθο δεν πρόκειται για επαναστατικούς στίχους για την κοινωνική δικαιοσύνη, όπως πιστεύουν πολλοί. Ούτε το «Άξιον Εστί» του Ελύτη είναι μια πρόβλεψη για την δικτατορία του 1967, όπως αρέσκεται να δηλώνει ο Μίκης.
Πρόκειται για ένα πατριωτικό έργο που γράφτηκε για την Κατοχή και προσμένει την Απελευθέρωση. Αυτή είναι η δικαιοσύνη για την οποία μιλούν οι στίχοι. Στίχοι σαν τους παραπάνω είναι ενός δεξιού ποιητή, που δήλωνε ένθερμος πατριώτης και κατατάχθηκε από τους πρώτους στο ελληνο-ιταλικό μέτωπο με τον βαθμό του ανθυπολοχαγού. Ενώ στα φοιτητικά του χρόνια ήταν οπαδός της Ιδεαλιστικής Ομάδος του Πανεπιστημίου που αποτελείτο από τους Κωνσταντίνο Τσάτσο, Παναγιώτη Κανελλόπουλο, Ιωάννη Συκουτρή και Ιωάννη Θεοδωρακόπουλο και πάλευε ενάντια στην κυριαρχία του ιστορικού υλισμού.
«Μικρές Κυκλαδες» και Romancero Gitano
Δύο χρόνια μετά το «Άξιον Εστί», ο Θεοδωράκης κυκλοφορεί τις «Μικρές Κυκλάδες» με τον ίδιο και την Ντόρα Γιαννακοπούλου, ενώ κυκλοφορεί παράλληλα μια εκτέλεση με την Σοφία Μπιρμπίλη. Οι κριτικοί της εποχής ξοδεύουν πολύ μελάνι για το ποια εκτέλεση είναι η καλύτερη. Εδώ ο Θεοδωράκης είναι λιγότερο πολύπλοκος από το “Αξιον Εστί” Ο ίδιος ο Ελύτης έγραψε τα ποιήματα για να τραγουδηθούν. Ο Μίκης φτιάχνει ένα λαϊκό δίσκο, όπου χρησιμοποιεί μπουζούκια και γυναικεία χορωδία, αλλά πολλές φορές τα τραβάει στο “μπακγκράουντ” για να δώσει έμφαση στον ποιητικό λόγο του Ελύτη. Είναι ένα δίσκος που αγαπήθηκε από το κοινό των μπουάτ και όχι το μεγάλο κοινό.
Το 1967, ο Ελύτης μεταφράζει «Τσιγγάνικo Τραγουδιστάρι» (Romancero Gitano) το έργο στο οποίο ο Λόρκα οφείλει την φήμη του. Ο Ελύτης θα κρατήσει μόνο το νόημα των ποιημάτων και θα το μεταφράσει με τέτοιο τρόπο που να μπορεί να τραγουδηθεί. Φυσικό ήταν να ενδιαφερθεί ο Θεοδωράκης για την μελοποίηση. Και ενώ όλα είναι έτοιμα για την ηχογράφηση ξεσπά το κίνημα της 21ης Απριλίου 1967 και όλα ματαιώνονται.
Ο δίσκος επρόκειτο να κυκλοφορήσουν με την Αρλέτα, η οποία το ηχογράφησε μια φορά το 1971 μόνη της με την κιθάρα και μια δεύτερη το 1978 μαζί με τον κιθαρίστα Βασίλη Ρακόπουλο. Εκείνο που μπορεί να πει κανείς είναι ότι πρόκειται για ένα λυρικό, χαμηλόφωνο έργο του Θεοδωράκη, που μας κάνει να αναρωτιόμαστε προς τα που θα πήγαινε η μουσική του Θεοδωράκη αν δεν μεσολαβούσε η δικτατορία και δεν ενδιαφερόταν για την πολιτική.
