Του Γεώργιου Πισσαλίδη
Στις αρχές της δεκαετίας του 70, ο Μάνος Χατζιδάκις ηχογραφεί το Reflections με τους “Νιου Γιορκ Ροκ Εντ Ρολ Ανσάμπλ», ένα διαμαντάκι πρωτο-συμφωνικού ροκ στο στυλ των «Πρόκολ Χάρουμ» με αγγλικούς στίχους του Χατζιδάκι. Ήταν η εποχή που ο Χατζιδάκις γοητευόταν από το ψυχεδελικο ροκ της εποχής. Θα ψάξει να κάνει ένα δίσκο με την Γκρέης Σλικ των Τζέφερσον Αίηρπλέην και τον τζαζ φολκ τροβαδούρο Τιμ Μπάκλεϋ. ¨Όμως η εμπορική επιτυχία του Reflections θα οδηγήσει τα σχέδια του Χατζιδάκι σε ναυάγιο.
Το 1972 επιστρέφει στην Ελλάδα, αφότου οι φορολογικές εκκρεμότητες του έχουν διευθετηθεί από το στρατιωτικό καθεστώς. Ο Χατζιδάκις επιστρέφει με μια ντουζίνα ερωτικά τραγούδια ου ξεσηκώνουν την ειρωνεία των κριτικών της εποχής, όπως τον Γιώργο Πηλίχο των «Νέων». Ήταν σε αυτόν που έδωσε μια συνέντευξη που ο δημοσιογράφος τον ρωτούσε πως αποφασίζει να κάνει ένα δίσκο με ερωτικά τραγούδια «την στιγμή που μια όλο και πιο ανήσυχη γενιά απαιτεί από τους συνθέτες συμμετοχή στα προβλήματα του καιρού»
Και ο Χατζιδάκις απαντά, μεταξύ άλλων: «Εγώ δεν γράφω ερωτικά τραγούδια, αλλά για τον έρωτα. Και ο έρωτας παραμένει πάντα ένα πρόβλημα όχι μόνο του καιρού μας, αλλά όλων των καιρών. Τα “προβλήματα του καιρού μας” περιέχονται πολύ πιο ουσιαστικά στον τρόπο που κανείς αντιμετωπίζει τα μεγάλα θέματα, παρά στην εξάντληση συνθημάτων και “μηνυμάτων”. Κατά συνέπεια θεωρώ ότι έχω την ωριμότητα να μην επιδιώκω εύκολη συμφιλίωση με την “ανήσυχη νεολαία” προσφέροντας επιπόλαια συνθήματα»
Ο δίσκος ήταν ο «Μεγάλος Ερωτικός», το κορυφαίο αριστούργημα του Χατζιδάκι, ισάξιο του «Άξιον Εστί». Για τραγουδιστές είχε την φοβερή Φλέρυ Νταντωνάκη και τον Δημήτρη Ψαριανό. Υποθέτουμε ότι αυτός είναι ο δίσκος που ήθελε να κάνει με τον Μπάκλεϋ και την Σλικ.
Σε αυτό ο Χατζηδάκης μελοποιεί Έλληνες ποιητές από Ευριπίδη και Σαπφώ μέχρι Σεφέρη, Γκάτσο και Ελύτη, συνδυάζοντας την δημοτική παράδοση, το λαϊκό τραγούδι και το βυζαντινό τραγούδι σε ένα χαμηλόφωνο και ευαίσθητο στυλ:
Με την πρώτη σταγόνα της βροχής σκοτώθηκε το καλοκαίρι
Μουσκέψανε τα λόγια που είχανε γεννήσει αστροφεγγιές
Όλα τα λόγια που είχανε μοναδικό τους προορισμό Εσένα!
Πριν απ’ τα μάτια μου ήσουν φως
Πριν απ’ τον έρωτα έρωτας
Κι όταν σε πήρε το φιλί
Γυναίκα»
Αυτό είναι και το μοναδικό ποίημα του Ελύτη που μελοποίησε ο Χατζιδάκις. Ένα δεύτερο, η «Σήκω, σήκω μικρή Πορτοκαλένια» από την «Μαρία Νεφέλη» παρόλο που ξεκίνησε να το δουλεύει ποτέ δεν ολοκληρώθηκε γιατί όπως έγραψε και ο ίδιος: “Το ποίημα δεν χρειαζόταν μουσική. Γιατί ήταν το ίδιο Μουσική.”
Νότης Μαυρουδής και Γιάννης Μαρκόπουλος
Πίσω στο 1968, ο Αλέξανδρος Πατσιφάς δίνει στον νεαρό Νότη Μαυρουδή ένα αντίτυπο της ποητικής συλλογής «Άσμα ηρωϊκό και πένθιμο για τον χαμένο Ανθυπολοχαγό της Αλβανίας» για να το μελοποιήσει.
Ο Μαυρουδής το αντιμετωπίζει ως επαναστατικό κείμενο μιας και ζεί την εποχή των συνταγματαρχών. Σε κατοπινή του συνέντευξη του στο περιοδικό «Δίφωνο» δηλώνει:
«Ήταν ακόμα η εποχή που το «Άξιον Εστί» του Θεοδωράκη, μας έβαζε στη διαδικασία της προσέγγισης της μελοποίησης με
κάποιον …πατριωτικό τρόπο, αφού στο συγκεκριμένο ποίημα, στο «Άσμα», ο Ελύτης αναφερόταν στην Ελευθερία ως στοιχείο μιας πανανθρώπινης δημιουργικής αναγκαιότητας.
Η γνωριμία μου με τον ποιητή συνεχίστηκε εκ των πραγμάτων, σε συνεργασία μέσα στο studio, για να ηχογραφήσουμε το έργο, με τραγουδιστές τον Πέτρο Πανδή, την Ρενάτα Καπερνάρου και την Πέτρη Σαλπέα, τον αφηγητή ηθοποιό Χρήστο Τσάγκα, την χορωδία, την ορχήστρα, με την αφεντιά μου πελαγωμένο ανάμεσα σε ενορχηστρώσεις και εναρμονίσεις πολυσύνθετες για τα 23 μου χρόνια. Περιττό να πω πως ο Ελύτης υπήρξε μέντορας, εξηγώντας μου τα αθέατα της ποίησής του, σε μένα τον επαναστατημένο και προβληματισμένο νέο της εποχής».
Το 1969, ένας μαθητής του Θεοδωράκη, ο Μαρκόπουλος μελοποίησε τον “Ήλιο τον Πρώτο” γραμμένο μέσα στην Κατοχή Ο Μαρκόπουλος έστειλε την ιδέα για την δουλειά στον Ελύτη , η οποία τον ενθουσίασε. Στο γράμμα που του στέλνει του γράφει :«Κατάλαβα με την πρώτη ματιά ότι έχεις κάνεις τεράστια δουλειά. Όταν διάβασα με προσοχή όλα όσα μου γράφεις –και που δείχνουν από ποια βαθιά ρίζα ξεκίνησαν οι εμπνεύσεις σου και με πόσο κέφι και πόση φαντασία καταπιάστηκες με τη μουσική ερμηνεία του έργου-άθελά μου ψιθύρισα ένα “μπράβο”».
Η μελοποίηση ξεκίνησε στην Ελλάδα το 1966 αλλά ολοκληρώθηκε το 1969 στο Λονδίνο. Θα γυρίσει μέσα στα χρόνια της δικτατορίας για να το ηχογραφήσει χρησιμοποιώντας λαούτα, σαντούρια και λύρες, έναν αφηγητή τον Γιάννη Φέρτη , δυο τραγουδιστές (Μαρία Δημητριάδη και Γιάννης Πασπαράκης) και μια γυναικεία χορωδία.
Τα καλοκαιρινά τραγούδια
Την ίδια χρονιά, κυκλοφορεί το «Θαλασσινό Τριφύλλι» του Λίνου Κόκοτου με τον Μιχάλη Βιολάρη και την Ρένα Κουμιώτη. Πρόκειται για ένα από τα κορυφαία άλμπουμ της μετα-νεοκυματικής μουσικής.
Διαφέρει από τα μέχρι τώρα άλμπουμ γιατί ο Ελύτης έγραψε στίχους ειδικά για αυτό το άλμπουμ, με τραγούδια που έμειναν κλασσικά («Τζιτζίκια», «Δελφινοκόριτσο»). Επίσης σε αντίθεση με τις «Ωρες» του 1969, στο «Θαλασσινό Τριφύλλι» δεν έχουμε λόγια μουσική, αλλά μια μουσική ζεστή, δροσερή που φέρνει στο νου το καλοκαίρι που έχει συνδεθεί με την ποίηση του Ελύτη με επιρροές από το λαϊκό και το νησιώτικο τραγούδι Τα τραγούδια διατηρούν μια σπάνια ξενοιασιά, κάνοντας το ηχητικά το απόλυτο άλμπουμ μελοποιημένου Ελύτη:
Η Παναγιά τα πέλαγα
κρατούσε στην ποδιά της
Την Σίκινο, την Αμοργό
και τ’ άλλα τα παιδιά της
Ε σεις τζιτζίκια μου άγγελοι
γεια σας κι η ώρα η καλή
Ο βασιλιάς ο Ήλιος ζει;
Κι όλ’ αποκρίνονται μαζί
Ζει και ζει και ζει…
ο βασιλιάς ο ήλιος ζει
Τέλος ένας από τους επίδοξους μαθητές του Θεοδωράκη, ο Ηλίας Ανδριόπουλος θα μελοποιήσει τους «Προσανατολισμούς» (1986) με ερμηνεύτρια την Άλκηστη Πρωτοψάλτη.
Ο έρωτας
Το αρχιπέλαγος
Κι η πρώρα των αφρών του
Κι οι γλάροι των ονείρων του
Στο πιο ψηλό κατάρτι του ο ναύτης ανεμίζει
Ένα τραγούδι
Δημήτρης Λάγιος και Δημήτρης Παπαδημητρίου
Όμως για τον υπογράφοντα μία από τις καλύτερες μελοποιήσεις του Ελύτη είναι ο «Ήλιος Ηλιάτορας» (1982) του Ζακυνθινού συνθέτη Δημήτρη Λάγιου. Ένας δίσκος που συνδυάζει λαϊκά τραγούδια (Νταλάρας) και τραγούδια εμπνευσμένα από την παράδοση (Βιτάλη):
Όμορφη και παράξενη πατρίδα ωσάν και αυτή που μού ‘λαχε δεν είδα
Ρίχνει να πιάσει ψάρια, πιάνει φτερωτά
στήνει στην γη καράβι, κήπο στα νερά
κλαίει, φιλεί το χώμα, ξενιτεύεται
μένει στους πέντε δρόμους, αντρειεύεται.
Η τελευταία σημαντική μελοποίηση της ποίησης του Οδυσσέα Ελύτη ήταν τα «Τραγούδια για τους μήνες» του Δημήτρη Παπαδημητρίου με την Ελευθερία Αρβανιτάκη.
Το άλμπουμ περιελάμβανε τέσσερα τραγούδια («Αγαμέμνων», «Σου το ‘πα για τα σύννεφα», «Το παράπονο», «Όλα τα πήρε το καλοκαίρι»). Το 1997 η Αρβανιτάκη δήλωνε στον υπογράφοντα για λογαριασμό του διάσημου «έθνικ» περιοδικού «Folk Roots»: «Τα τέσσερα ποιήματα του Ελύτη προερχόταν από την συλλογή «Τα Ρω του έρωτα». Στην εισαγωγή έγραφε ότι τα ποιήματα αυτά γράφηκε για να τραγουδηθούν με την συνοδεία μιας κιθάρας. Φυσικά χρησιμοποιήσαμε περισσότερα όργανα από μια απλή κιθάρα».
Ενώ ο Δημήτρης Παπαδημητρίου πρόσθετε: «Στείλαμε τα τραγούδια του Ελύτη στην σύντροφο του, Ιουλιέττα Ηλιοπούλου Εκείνη την εποχή ο Ελύτης έγραφε ένα σημαντικό βιβλίο , που επρόκειτο να είναι το τελευταίο του. Η Ιουλιέττα μας είπε ότι ο Ελύτης είχε ακούσει τα τραγούδια, τα είχε εγκρίνει και είχε εκφράσει την επιθυμία του να μελοποιηθούν και άλλα ποιήματα.
Η μουσική για το «Σου το ‘πα για τα σύννεφα» βασίζεται στην παραδοσιακή μουσική της Λέσβου (από όπου έλκυε την καταγωγή του ο Ελύτης). Έγραψα ένα τραγούδι βασισμένο σε κρουστά γιατί ήθελα να εκφράσω τον ελληνικό παγανισμό, που είναι η προσωποποίηση των δυνάμεων της ελληνικής φύσης»:
Σου το ‘πα για τα σύννεφα
σου το ‘πα για τα μάτια τα κλαμένα
για τα σημάδια που άφησαν τα χέρια μας
πάνω στα τραπεζάκια τα βρεμένα
Στα φανερά και στα κρυφά
σου το ‘πα για τα σύννεφα
Για σένα και για μένα
https://youtu.be/cd5pRbbvTd0
