Του Γεωργίου Πισσαλίδη
Με τέσσερεις παραστάσεις του «Ναμπούκο» του Βέρντι στο Ηρώδειο στις 1, 3, 6 και 8 Ιουνίου 2018 ξεκινάει τις καλοκαιρινές τις εκδηλώσεις της η Εθνική Λυρική Σκηνή, σηματοδοτώντας παράλληλα και την απαρχή του Φεστιβάλ Αθηνών. Με αφορμή αυτές τις παραστάσεις ρίχνουμε μια ματιά στο πραγματικό νόημα της μεγάλης όπερας του Βέρντι, το οποίο τα τελευταία χρόνια χάνεται η αντικαθίσταται.
Ο Βέρντι έγραψε τον «Ναμπούκο» (η «Ναβουχοδονόσορ» όπως ήταν ο αρχικός τίτλος) το 1842 σε λιμπρέτο του Τεμιστόκλα Σολέρα και το θεατρικό έργο των Ωγκύστ Ανισέτ- Μπουρζουά και Φρανσίς Κορνύ, καθώς και το μπαλέτο «Ναβουχοδονόσορ» του Αντόνιο Κορτέζι. Υπήρξε η τρίτη όπερα του μεγάλου μουσουργού, αλλά όπως συνήθιζε να λέει ο ίδιος ήταν εκείνη που επέβαλλε το έργο του.
Η Βίβλος ως πρόφαση
Η διάσημη όπερα βασίζεται στην ιστορία της Βαβυλώνιας αιχμαλωσίας των Εβραίων από τον Ναμπούκο (Ναβουχοδονόσορ). Σε αυτήν ο στρατός του έχει εισβάλει στην Ιουδαία και οι Εβραίοι έχουν καταφύγει στον Ναό του Σολωμόντα. Ο αρχιερέας Ζαχαρίας κρατεί ως όμηρο την Φενένα, την κόρη του Ναμπούκο και την αφήνει στην φροντίδα του Ισμαήλ, αγνοώντας την ερωτική σχέση των δύο νέων. Η πολεμίστρια Αμπιγκαϊλε, που είναι και αυτή κόρη του Ναμπούκο και ερωτευμένη επίσης με τον Ισμαήλ, ξεκινά με μια ομάδα στρατιωτών μεταμφιεσμένων ως Εβραίους και πάει και μπαίνει στον ναό. Εκεί του προτείνει να φύγει μαζί της και σε αντάλλαγμα ο λαός της θα σωθεί. Εκείνος όμως αρνείται και ο Ναμπούκο εισβάλει στον ναό. Ο Ζαχαρίας απειλεί να σκοτώσει την Φενένα, όμως ο Ισμαήλ την σώζει. Καθώς η Φενένα τρέχει στον Ναμπούκο, εκείνος και η Αμπεγκαϊλε διατάζουν την σφαγή των Εβραίων και την καταστροφή της Ιερουσαλήμ. Οι Εβραίοι καταριούνται τον Ισμαήλ.
Στην δεύτερη πράξη, οι Εβραίοι αιχμαλωτίζονται και στέλνονται στην Βαβυλώνα, που διοικείται από την Φενένα. Η Φενένα προσηλυτίζεται στην Εβραϊκή θρησκεία, κάτι που σώζει τον Ισμαήλ από την οργή του λαού του. Εν τω μεταξύ αποκαλύπτεται ότι η Αμπεγκαϊλε δεν είναι βασιλικής καταγωγής, αλλά πρώην σκλάβα. Όταν επιστρέφει όμως ο Ναμπούκο, ανακηρύττει τον εαυτό του Θεό, αλλά ένας κεραυνός τον κτυπά και τρελαίνεται. Τότε η Αμπιγκαϊλε αρπάζει την ευκαιρία και γίνεται η ίδια βασίλισσα.
Το πρώτο πράγμα που ζητά η καινούργια βασίλισσα είναι η εξολόθρευση όλων των Εβραίων, συμπεριλαμβανομένης και της Φενένα. Θα καταφέρει μάλιστα να βάλει τον τρελό Ναμπούκο να υπογράψει την καταδίκη της Φενένα. Όταν εκείνος καταλαβαίνει τι έχει κάνει τρομοκρατείται. Στις όχθες του Ευφράτη οι Εβραίοι τραγουδούν για την πατρίδα τους και ο Ζαχαρίας προφητεύει την καταστροφή της Βαβυλώνας.
Στην τελευταία πράξη ο Ναμπούκο ανακτά την λογική του και καταλαβαίνει ότι ο Γιαβχέ είναι ο μόνος πραγματικός θεός. Η Αμπιγκαϊλε αυτοκτονεί ζητώντας την συγχώρεση της αδελφή της Φενένα.
Ο Βέρντι και το Ριζορτζιμέντο
Όμως στην πραγματικότητα ο «Ναμπούκο» δεν αναφέρεται στην αιχμαλωσία των Εβραίων. Είναι μια πρόφαση για τον Βέρντι να μιλήσει για το Ριζορτζιμέντο. Ένα εθνικιστικό κίνημα, που εμπνευσμένο από τα κηρύγματα του Ναπολέοντα περί ισότητας, εθνικού κράτους και κυρίαρχου λαού, ζητούσε την απελευθέρωση και ενοποίηση της Ιταλίας. Το Ριζορτζιμέντο (αναγέννηση) ξεκίνησε το 1820 με τους Καρμπονάρους, συνεχίσθηκε το 1830 με τον Τζιουζέπε Γαριβάλδι και τον Μαντσίνι με την μυστική οργάνωση του «Νεαρά Ιταλία».
Ο Βέρντι, ο οποίος συμμετείχε από νεαρός σε αυτόν τον αγώνα, γράφει τον «Ναμπούκο» λίγα χρόνια μετά την αποτυχία της εξέγερσης του Πιεμόντε και πριν από τις εξεγέρσεις των τελών της δεκαετίας του 1840, που θα κατέληγαν στην ενοποίηση της Ιταλίας. Μεταφέρει λοιπόν μία θλίψη για την κατάσταση της χώρας του. Όπως έγραφε και ο Τζιοσούε Καρντούτσι για τον «Νεμπούκο» αρκετά αργότερα: «Με τους πρώτους παλμούς της νεανικής του τέχνης, ο Γκιουζέπε Βέρντι προείδε και κήρυξε την αναγέννηση της πατρίδας του. Ω τραγούδια αξέχαστα και ιερά για όσους πριν το 1848!».
Βέβαια αυτός ο πατριωτισμός δεν μπορούσε να είναι φανερός, μιας και στην Ιταλία υπήρχε λογοκρισία για όπερες με θέματα από την Ιταλική ιστορία. Σε αντίθεση με την προσωπική ανάγνωση ενός εθνικιστικού ιστορικού μυθιστορήματος, που η επίδραση του περιοριζόταν στους τοίχους ενός δωματίου, το σκίρτημα χιλιάδων Ιταλών που άκουγαν την ίδια μουσική και τους ίδιους πατριωτικούς στίχους, φάνταζε αληθινά ανατρεπτικό. Έτσι έπρεπε να βρεθεί πλάγιος τρόπος για να περάσει το εθνικιστικό μήνυμα της όπερας. Όπως έγραφε και ο ίδιος ο Βέρντι σε ένα διάσημο γράμμα στον Τζιουζέπε Τζιούστι:
«Δυστυχώς για εμάς αν θέλουμε να είμαστε αποτελεσματικοί, πρέπει να καταφύγουμε στην μεταμφίεση»
Ο καλυμμένος εθνικισμός του «Ναμπούκο»
Έτσι ο «Ναμπούκο» δεν είναι απλώς μια σύγκρουση Εβραίων και Βαβυλωνίων, με τον ίδιο τρόπο οι «Λομβαρδοί την εποχή των Σταυροφοριών» δεν αναφέρονται στην σύγκρουση σταυροφόρων και Σαρακηνών. Ούτε όμως η «Αλζίρα» αναφέρεται σε σύγκρουση Ισπανών και Περουβιανών. Όλες αυτές οι όπερες είναι εμπνευσμένες από τον εθνικό αγώνα των Ιταλών για απελευθέρωση και ενοποίηση, μεταφερμένες όμως σε εξωτικά μέρη για τον φόβο των Αυστριακών.
Από όλες τις «όπερες του Ριζορτζιμέντο» του Βέρντι ήταν ο «Ναμπούκο» που κέρδισε περισσότερο τις ψυχές των Ιταλών. Ο Βέρντι μαζί με τον λιμπρετίστα Σαλένα έγραψαν έτσι την όπερα ώστε ο κάθε ιταλός να μπορεί να ταυτιστεί μαζί της και να προβληματιστεί για το μέλλον της πατρίδας. Με πρόφαση την καταπίεση των Εβραίων από τον τυραννικό Ναμπούκο, ο Βέρντι έστελνε το μήνυμα όχι μόνο στους Ιταλούς, αλλά σε όλους τους εθνικά υπόδουλους λαούς της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων, αλλά και πιο πέρα, στα Βαλκάνια. Ειδικότερη έμφαση δόθηκε στην χρήση της χορωδίας, που εξέφραζε τον πόνο και την ψυχική θλίψη των Εβραίων / Ιταλών.
«Πέτα χρυσόφτερη σκέψη
Πήγαινε να εγκατασταθείς πάνω σε πλαγιές και λόφους,
Όπου απαλό και ελαφρύ είναι το άρωμα
του αέρα της πατρίδος
Ω! πατρίδα, τόσο όμορφη και χαμένη!
Ω! ανάμνηση τόσο αγαπητή και
κατάφορτη με απελπισία»
Σε αυτόν το θρηνώδες χορωδιακό με τίτλο Va Pensiero, ο αρχιερέας Ζαχαρίας απαντά, δίνοντας ως προφητεία την λύτρωση:
«Εγερθείτε θλιμμένα μου αδέλφια,
Ο Κύριος μιλάει μέσα από τα χείλη μου. Οι επονείδιστες αλυσίδες θα σπάσουν»
Εξ’ άλλου και ο Θεός που επικαλούνται οι Εβραίοι/ Ιταλοί είναι πολεμιστής:
«Εσύ Παντοδύναμε Θεέ του Αβραάμ,
κατέβα στην γη και πολέμησε δίπλα μας.
Στους δούλους σου άναψε μια ανάσα φωτιάς
Που θα φέρει θάνατο στον εχθρό»
Το εθνικοαπελευθερωτικό νόημα του «Ναμπούκο» γίνεται έτσι σαφές από την πρώτη σκηνή του έργου. Μάλιστα από την αρχή, οι Ιταλοί τραγούδαγαν στους δρόμους το «Va pensiero», μετατρέποντας το στον ύμνο του Ριζορτζιμέντο, που θα ακολουθούσε. Τόσο είχε συνδεθεί το όνομα του Βέρντι με τους εθνικούς αγώνες των Ιταλών, που το σύνθημα Viva Verdi (Ζήτω ο Βέρντι) γραφόταν στους τοίχους ως ακρωνύμιο του Viva Vittorio Emmanuel, Roi De Italiani (Ζήτω ο Βίκτωρ Εμμανουήλ, Βασιλεύς των Ιταλών).
Βέβαια τα τελευταία χρόνια η ΕΛΣ ανεβάζει το «Ναμπούκο» , όχι ως όπερα του Ριζορτζιμέντο, αλλά ως όπερα για το Ολοκαύτωμα. Άποψη που πιστεύουμε ότι δεν συνάδει ούτε με το πνεύμα του συνθέτη ούτε του λιμπρεττίστα. Έτσι όσοι δεν αρέσκονται στην σύγχρονη «σκηνοθετοκρατούμενη όπερα» (Regietheatre) θα πρέπει να το έχουν υπόψιν τους.
Στη νέα παραγωγή της ΕΛΣ τον επώνυμο ρόλο θα ερμηνεύσει ο διάσημος έλληνας βαρύτονος Δημήτρης Πλατανιάς. Στον ρόλο του Ισμαέλε ο Δήμος Φλεμοτόμος. Στο ρόλο του Ζαχαρία ο Ρικάρντο Τζανελλάτο. Στον ρόλο της Αμπιγκαΐλεη Σάε-Κιουνγκ Ριμ. Στον ρόλο της Φανένα, η Έλενα Κασσιάν. Στον ρόλο του
Αρχιερέα του Βάαλ ο Δημήτρης Κασιούμης. Στον ρόλο του
Αμπντάλλο ο Γιάννης Καλύβας. Τέλος στο ρόλο της Άννας η Βαρβάρα Μπιζά
Τη σκηνοθεσία θα υπογράψει, στην πρώτη του συνεργασία με την Εθνική Λυρική Σκηνή, ο Λέο Μουσκάτο, από τους δυναμικά ανερχόμενους Ιταλούς σκηνοθέτες της όπερας, που έχει διακριθεί σε έργα Βέρντι και Πουτσίνι και έχει παρουσιάσει μεγάλες επιτυχίες σε κορυφαία ιταλικά λυρικά θέατρα (Ρώμη, Βενετία, Φλωρεντία, Τορίνο κ.α.).
Σκηνικά Τιτσιάνο Σάντι
Κοστούμια Σίλβια Αϋμονίνο, συνεργάτες Λάουρα Ριζάουζι και Μάρκο Ιντίνι
Φωτισμοί Αλεσσάντρο Βεράτσι
Βιντεοπροβολές: Λούκα Αττίλι
Διεύθυνση χορωδίας: Αγαθάγγελος Γεωργακάτος
