Πρόλογος-επιμέλεια Σπύρος Δημητρίου
«Τον Φεβρουάριο του 1857 ο Σολωμός βρήκε την ανάπαυσή του στους κόλπους του δημιουργού. Όπως ο καλός υπηρέτης, είχε δουλέψει το τάλαντό του και άφηνε πολλαπλάσια απ’ όσα είχε βρει : οι προσπάθειες των προγενεστέρων φαίνονται δοκιμές μπροστά στις επιτεύξεις του κι εκεί όπου ο Κάλβος σταμάτησε, αυτός μπόρεσε να συνεχίσει και να φθάσει στον σκοπό του. Κληροδότησε την ποίηση στην Ελλάδα, έδωσε στην πατρίδα του την φωνή που της άξιζε, και σύνθεσε για πρώτη φορά σε ενότητα την ελληνική ποιητική παράδοση», έγραφε ο Κ. Θ. Δημαράς στην «Ιστορία της Νεοελληνικής λογοτεχνίας»(1).
Κύλησαν από τότε εκατόν εξήντα τέσσερα χρόνια ενώ κοντοζυγώνουν κι οι μέρες για την συμπλήρωση και τους εορτασμούς των 200 χρόνων από την ελληνική επανάσταση του 1821. Το κορυφαίο αυτό γεγονός της νεώτερης ελληνικής ιστορίας, καθοριστικό για την ύπαρξη και την επιβίωση του Ελληνικού Έθνους είναι ταυτισμένο σημειολογικά με τον εθνικό μας ύμνο, όπως και για όλα τα έθνη- κράτη του κόσμου, παρά τις φερέλπιδες προσπάθειες αφανισμού τους στον 21ο αιώνα. Ο Ύμνος και ο ποιητής του, ως πρόσωπο, είναι κι αυτός ταυτισμένος στην συλλογική εθνική συνείδηση, όλα αυτά τα 200 χρόνια, μέσα από την παράδοση, τα ελληνικά γράμματα, την ιστορία και τον πολιτισμό μας.
Ο Διονύσιος Σολωμός από το σημείο συνάντησης με την ελληνική ιστορία και την γέννηση του Ελληνικού Κράτους και μετά, πορεύτηκαν μαζί, επηρεάζοντας καθοριστικά την εξέλιξη της ελληνική ποίησης αλλά και των ελληνικών γραμμάτων γενικότερα. λειτουργώντας πολλές φορές κι ως συνδετικός κρίκος με την μακραίωνη πνευματική μας κληρονομιά, συνέβαλε τα μάλα σ’ αυτό που λέμε ελληνική ιδιοπροσωπία. Γι αυτό δεν είναι καθόλου τυχαίος ο τίτλος που του αποδίδεται ως «Ποιητή του Έθνους», όπως γράφει ο εξαίρετος λογοτέχνης της γενιάς του 30, Πάνος Καραβίας, στο βιβλίο του για τον Διονύσιο Σολωμό που εξέδωσε το 1977(2). Ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα απ’ αυτό το σπουδαίο αυτό έργο, με τίτλο μάλιστα ο «Ποιητής του Έθνους», ενδεικτικό της επιρροής του στη ελληνικά γράμματα και ειδικά στην ποίηση, περιέχεται στο συλλογικό τόμο που εξέδωσε το περιοδικό της «ΕΥΘΗΝΗΣ» το 1984 με σπουδαία κείμενα για τον Διονύσιο Σολωμό . Γράφει ο Πάνος Καραβίας :
«Ο Σολωμός στάθηκεν όχι μόνο η ποιητικά μετουσιωμένη έκφραση της Ελληνικής Επαναστάσεως, παρά και το ίδιο το εσωτερικό πνεύμα της. Ο Σολωμός και η Επανάσταση είναι οι δυο μέγιστες και ισότιμες εκδηλώσεις των νεωτέρων ελληνικών χρόνων, που πηγάζουν από την ίδιαν ιστορική καθοριστική αιτιολογία, κι είναι οργανικά δεμένες σαν ένα γεγονός, το ένα μέγιστο γεγονός, γεγονός δυαδικό μα ενιαίο, την εθνική και πνευματική αναγέννηση των Ελλήνων. Χωρίς το Σολωμό, η Επανάσταση θα έμενεν ασυμπλήρωτη, πνευματικά στερημένη. Με το Σολωμό είχε τη φωνή της και την πιο υψηλή της δικαίωση. Από τη μερική περίπτωσή της, ο Σολωμός έβγαλε το οικουμενικό και παντοτινό μήνυμά της, που είναι μήνυμα ελευθερίας αντίκρυ στο θάνατο, μήνυμα ηθικής ομορφιάς και καλλιτεχνικής τελείωσης, κι αντιλαλεί όλο και λαμπρότερο, από γενιά σε γενιά, κι ηλεκτρίζει την ψυχή μας κι εξυψώνει το πνεύμα μας.
Έγραφε στις σκέψεις του, όταν σχεδίαζε τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» : «Όλο το ποίημα ας εκφράζει το Νόημα, ωσάν ένας αυτούπαρχτος κόσμος, μαθηματικά βαθμολογημένος, πλούσιος και βαθύς». Έγραφεν ακόμα: «Κάμε ώστε ο μικρός Κύκλος μέσα εις τον οποίον κινηέται η πολιορκημένη πόλι (το Μεσολλόγι), να ξεσκεπάζη εις την ατμόσφαιρά του, τα μεγαλήτερα συμφέροντα της Ελλάδας (…) και για την ηθική θέση τα μεγαλήτερα συμφέροντα της Ανθρωπότητος (…). Ας φανή καθαρά η μικρότης του τόπου και ο ασύντριφος κύκλος όπου την έχει κλεισμένη. Τοιουτοτρόπως από τη μικρότητα του τόπου, ο οποίος παλεύει με μεγάλαις ενάντιαις δυνάμεις, θέλει έβγουν οι Μεγάλαις Ουσίαις». Έδεσεν έτσι την ιδέα της Ελλάδας με την απόλυτη Ηθική επιταγή, εβίωσε το Γεγονός μέσα «στο άγιο βήμα της ψυχής», το θέρμανε, το έκαμεν αίμα του αίματός του, καρδιά της καρδιάς του, και το μετέπλασεν ύστερα ποιητικά σε μιαν ωραία, παλμώδη πλαστική μορφή γεμάτη από την έκτασή του, γεμάτη από τη λατρεία του (…)
Γιατί έπιασε το βαθύτερο, το ένα μήνυμα του έθνους και της εποχής του, και γιατί είχε τη λυρική δύναμη να το μεταπλάσει μέσα στο υψηλό νόημα της Τέχνης, ο Σολωμός είναι, με απόσταση, ο μόνος μεγάλος ποιητής μας και ποιητής του έθνους. Στο Σολωμό αναλάμπει ακέρια η «Μεγάλη Ουσία» της υπόστασης της φυλής μας. Ο Σολωμός μόνος ένωσεν οργανικά, ποιητικά, την παράδοση την ελληνική, από την αρχαιότητα ως την ανάσταση του Γένους και, πρωτοπόρος και δημιουργός, άνοιξε το δρόμο κι έβαλε τις βάσεις της εθνικής πνευματικής πορείας και του σύγχρονου λυρισμού μας. Ο Σολωμός πέτυχε το ύψιστο κατόρθωμα να μεταπλάσει το βαθύ στοχασμό σε ζωντανή εικόνα και μουσικόν φθόγγο.
Την ποιητική μας γλώσσα, τη χρωστούμε στο Σολωμό. Στην εποχή του, εποχή πνευματικής νέκρας, που ο σκοταδιστικός λογιωτατισμός κυριαρχούσε – μ’ ελάχιστες εξαιρέσεις πριν από τον ποιητή μας, σαν το Ρήγα Φεραίο, σαν τον Βηλαρά, που όμως αυτοί, από καθαρά ποιητική άποψη, δεν παρουσιάζουν σημασία – ο Σολωμός τόλμησε να πάρει τη γλώσσα του λαού και πέτυχε να της δώσει τη δική του πνευματικότητα και να πλάσει μ’ αυτήν ένα νέο ζωντανό όργανο ποιητικής έκφρασης, έτσι εξαίρετα αξιοποιημένο μέσα στην ίδια του την ποίηση. Το πόσο έδεσε τη γλώσσα του λαού με την ιδέα την ελληνική, φαίνεται από τις προσπάθειες που έκανε το 1824, να μη περιληφθεί στη συλλογή του Φωριέλ ένα ειδυλλιακό ποίημα της πρώτης νιότης του, «Ο θάνατος του βοσκού». Σε γράμμα του στον Γιώργο de Rosi παρακαλώντας την επέμβαση γι’ αυτόν τον σκοπό του Ανδρέα Μουστοξύδη, έλεγε : «χρειάζονται άλλα πράγματα τώρα, για να δείξουμε τις ικανότητες που έχει η γλώσσα». Η παράκλησής του ακούστηκε και στον δεύτερο τόμο της συλλογής, ο εκδότης Didot τύπωσε τα «άλλα πράγματα», τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν», στη μετάφραση του Stanislas Julien.
Ο Κλώντ Φωριέλ, που, στα προλεγόμενα της περίφημης συλλογής των ελληνικών λαικών τραγουδιών, εχαρακτήριζε τη δημοτική μας γλώσσα σαν «την πιο ωραία γλώσσα της Ευρώπης», ενθάρρυνε τον ποιητή μας. Ο ιταλός ποιητής και φίλος του Σολωμού, ο Ρεγκάλντι, μας πληροφορεί, πως ταξιδεύοντας στην Ήπειρο, είχε βρει ένα αντίτυπο του βιβλίου του Φωριέλ που ανήκε στον ποιητή μας και που οι σελίδες του είταν γεμάτες, στα περιθώρια κι ανάμεσα στις γραμμές, από ιδιόχειρες σημειώσεις του. Ο Σολωμός είχεν ακούσει τα λόγια του Σπ. Τρικούπη, όταν του είχε πει, πως «η Ελλάδα περιμένει τον Δάντη της», τον ποητή δηλαδή εκείνον που θα έπλαθεν οργανικά, μέσα στην ποίησή του, τη νέα ελληνική γλώσσα. Και ο Πολυλάς μαρτυρεί για το Σολωμό, πως στον επίμοχθον αγώνα του για να δημιουργήσει ένα νέο ζωντανό εκφραστικό όργανο, «ήλθε εγκαίρως να τον εμψυχώσει η γνώμη του Φωριέλ».
Στην ποιητική πορεία του Σολωμού, το όραμα, η κεντρική ιδέα και το υψηλό μήνυμα, μένουν σταθερά και αμετάβλητα, μα ολοένα πνευματικά εξυψώνουνται και πλαστικά τελειούνται. Από τον φλογερόν επικολυρικό τόνο του Ύμνου, που γράφτηκε το 1823, απάνω στα νιάτα του ποιητή, στα 25 χρόνια του, φθάνουμε στην πνευματική πληρότητα και την ασύγκριτη καλλιτεχνική τελείωση των στίχων των «Ελεύθερων Πολιορκημένων». Το ποίημα τούτο, που ο Σολωμός το δούλευε πάνω από τριάντα χρόνια, ως το τέρμα της ζωής του, και το άφησεν ατελείωτο, σε αποσπάσματα και με πλήθος παραλλαγές, μένει ωστόσο σαν αξεπέραστο επίτευγμα της νέας ποίησης, της μεγάλης ποίησης. Σ’ αυτό αποκορυφώνεται, σε καλλιτεχνική μορφή, η απόλυτη ιδέα της ελευθερίας και της ηθικής προσταγής, μεταπλασμένη σε δονούμενη λυρική μορφή, Υπάρχουν απομονωμένοι στίχοι, σαν αυτόν,
Το χάσμα π’ άνοιξε ο σεισμός κι ευθύς εγιόμισ’ άνθη
που διαστέλλουνται σε κόσμους μεγαλείου, θυσίας κι ομορφιάς, κι όπου οι λέξεις γίνουνται εικόνες και μουσική κι ανοίγουν ορίζοντες, παίρνουν βάθος και πληρούν την ψυχή μας κι ανεβάζουν το πνεύμα, άπειρα περισσότερο απ’ οποιαδήποτε μάταια ρητορική και περισσόλογη στιχουργία. Σημείωνεν ο ποιητής στους στοχασμούς του για τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους: «Εις το ποίημα του «Χρέους» («Χρέος» είχεν αρχικά τιτλοφορήσει το ποίημα τούτο), μακρινή πρέπει να είναι η φριχτή αγωνία μέσα εις τη δυστυχία και εις τους πόνους (των πολιορκημένων του Μεσολογγίου), όπως εκείθε φανερώθη απείραχτη η διανοητική και ηθική Παράδεισος». Στο Σχεδίασμα Γ’ φαίνεται, πως πραγμάτωσε ποιητικά την «προς εαυτόν» παραίνεση, ο Σολωμός, με την ιδέα μεταπλασμένη και λυρικά πλουτισμένη μέσα στο υψηλότερο νόημα της Τέχνης. (…)(3)
Πηγές:
-1 Κ.Θ. Δημαράς Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ως τον Σολωμό Εκδόσεις Ίκαρος Αθήνα 1949
-2 Πάνου Καραβία Ο ΣΟΛΟΜΩΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΟΥΡΑΝΙΟ Εκδόσεις της Εστίας Αθήνα 1977.
-3 Συλλογικό ΑΡΕΤΗ ΚΑΙ ΔΟΞΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΣΟΛΟΜΟΥ. ΕΙΣ ΜΝΗΜΗΝ ΚΑΙ ΤΙΜΗΝ. Εκδόσεις περιοδικό της «ΕΥΘΥΝΗΣ» Αθήνα 1984(«ο Ποιητής του Έθνους» του Πάνου Καραβία)
