του Γεώργιου Πισσαλίδη
Ήρθαν ξανά τα Χριστούγεννα και τα κανάλια πάλι θα παίξουν καμμια άσχετη ταινία θεωρώντας ότι έτσι τιμούν τα Χριστούγεννα. Ενώ το σημερινό Χόλλυγουντ στον βωμό της εκκοσμίκευσης και του δικαιωματισμού, έχει σταματήσει τα τελευταία χρόνια να κάνει αντίστοιχες ταινίες. Εμείς θα σας προτείνουμε να αναζήτήσετε την απόλυτη Χριστουγεννιάτικη ταινία, την «Μια Υπέροχη Ζωή» (It’s A Wonderful Life), μια δραματική κομεντί του Φρανκ Κάπρα, που σήμερα θεωρείται τόσο αναγκαία για τα Χριστούγεννα σε όλον τον κόσμο, όσο η γαλοπούλα και οι χριστουγεννιάτικες μπάλες.
Φρανκ Κάπρα: Ένας λαϊκιστής του Χόλλυγουντ
Πριν από τον πόλεμο, ο Φρανκ Κάπρα υπήρξε ο απόλυτος λαϊκιστής (populist) του Χόλλυγουντ με μια σειρά από αισιόδοξες πατριωτικές ταινίες, όπως «Ο Πρίγκηψ των Δολλαρίων (Mr Deeds Goes Town) και «Αμερική, Η Χώρα της Ελευθερίας» (Mr Smith Goes to Washington). Σε αυτές κεντρικοί ήρωες ήταν απλοί άνθρωποι (τους οποίους υποδυόταν συνήθως ο Γκάρυ Γκραντ και ο Τζέημς Στιούαρτ) που σήκωναν το ανάστημα τους και πολεμούσαν την απληστία και την διαφθορά της εξουσίας. Μάλιστα είχαν τόσο ταυτιστεί με το «New Deal» του Ρούζβελτ, που πολλοί θεωρούσαν ότι ήταν Δημοκρατικός. Όμως μια πρόσφατη βιογραφία του απεκάλυπτε ότι μισούσε τον Ρούζβελτ και ήταν Ρεπουμπλικάνος.
Ο Φρανκ Καπρα με τον Τζέημς Στιούαρτ στα γυρίσματα της “ΜΙας Υπέροχης Ζωής”
Όμως το 1946, ο Κάπρα, παρασημοφορημένος σκηνοθέτης πατριωτικών ντοκυμαντέρ στην διάρκεια του πολέμου, δεν μπορούσε να βρει παραγωγούς για την νέα ταινία του. Λεγόταν «Μια Υπέροχη Ζωή» και την φανταζόταν ως τον απόλυτο ύμνο για τον απλό άνθρωπο. Έτσι ίδρυσε μαζί με τον Γουίλιαμ Γουαίηλερ («Μις Μίνιβερ», «Μπεν Χουρ») το στούντιο «Liberty» και γύρισε την ταινία για την οποία σήμερα είναι διάσημος.
Στην “Μια Υπέροχη Ζωή” θα ξανασυνεργαζόταν με τον επίσης στρατευμένο (και όχι διασκεδαστή ) φίλο του Τζέημς Στιούαρτ στον ρόλο του Μπαίλυ, τον μεγάλο Λάιονελ Μπάρυμορ, με τον οποίο είχε συνεργασθεί στην τρελλή κωμωδία (screwball comedy) “Δεν θα τα πάρεις μαζί σου”, την Ντόνα Ρήντ και τους βετεράνους καρατερίστες Τόμας Μίτσελ και Χένρυ Τράβερς.
Ο αλτρουίσμός του Τζωρτζ Μπαίηλυ
Σε αυτήν , ο Τζωρτζ Μπαίηλυ (Τζέημς Στιούαρτ) υπήρξε από παιδί αλτρουιστής και άνθρωπος της προσφοράς. Ο πατέρας του Τζωρτζ έχει μια εταιρεία «Οικοδομές και Δάνεια» που βοηθά τους κατοίκους της Μπράντφορντ Φολς να αποκτήσουν σπίτι χωρίς να αναγκάζονται να υποτάσσονται σε τοκογλύφους σαν τον Πότερ (Λάιονελ Μπάρυμορ).
Τζωρτζ Μπαίηλυ, ένα σύμβολο του αλτρουίσμού
Ο Πότερ έχει στα χέρια του όλη την μικρή κωμόπολη, εκτός από την εταιρία των Μπαίηλυ και τα σπίτια που κτίζουν οι πελάτες του. Όταν όμως ο πατέρας του Τζωρτζ πεθαίνει από εγκεφαλικό, ο Πότερ που έχει την πλειοψηφία των μετοχών της εταιρείας, ζητά από το διοικητικό συμβούλιο να την κλείσουν επειδή για αυτόν είναι άχρηστη.
Τότε ο Μπαίηλυ αποφασίζει να υπερασπισθεί την δουλειά του πατέρα του και να σώσει τους καθημερινούς ανθρώπους της γενέτειρας του, από τα νύχια του Πότερ. Θυσιάζει (πιστεύει προσωρινά) τα όνειρα του για σπουδές και δίνει τα λεφτά που είχε μαζέψει στον αδελφό του Χάρυ για να σπουδάσει. Κάποια στιγμή ο Μπαιηλυ παντρεύεται την Μαίρη, που ήταν ερωτευμένη μαζί του από όταν ήταν παιδιά. Όμως την στιγμή που φεύγουν για ταξίδι του μέλιτος ανακαλύπτουν ότι οι πελάτες τους θέλουν να τραβήξουν μαζικά τις καταθέσεις τους, γιατί η τράπεζα του Πότερ απέσυρε όλα τα δάνεια. Τότε ο Τζωρτζ τους λέει ότι δεν μπορεί να τους δώσει όλα τα λεφτά γιατί τα λεφτά τους μπαίνουν στην υπηρεσία των συγχωριανών τους. Βάζει μάλιστα τα λεφτά του ταξιδιού του μέλιτος για να σώσει τους πελάτες.
Η «Μια Υπέροχη Ζωή» και η ηθική και οικονομική θεωρία του Διανεμισμού.
Στην πραγματικότητα, ο Πότερ είναι ο κλασσικός τύπος του Καλβινιστή, που απεχθάνονται Ορθόδοξοι, αλλά και Καθολικοί, όπως ο Ιταλικής καταγωγής Κάπρα, γιατί με τον άκρατο ατομικισμό του και την άποψη ότι οι φτωχοί αξίζουν αυτά που παθαίνουν σπάει την ενότητα της κοινότητας που μεταφορικά είναι το σώμα του Ιησού που ενώνει τους ανθρώπους ως Εκκλησία.
Ο Λάιονελ Μπάρυμορ ως Πότερ, του άρπαγα που σπάει την ενότητα της κοινωνίας ως Εκκλησίας
Είναι επίσης ο κλασσικός ληστής των μονοπωλίων του καπιταλισμού, που ο θεωρητικός του διανεμισμού, Γκίλμπερτ Τσέστερτον έγραφε ότι «είναι εχθροί της ιδιοκτησίας γιατί δεν θέλουν την δικιά τους γη, αλλά των άλλων».
Ιλαίρ Μπέλοκ και Γκίλμπερτ Τσέστερτον. ΟΙ δύο θεωρητικοί της ηθικής και οικονομικής θεωρίας του Διανεμισμού
Ο διανεμισμός υπήρξε μια «τριτοδρομική» οικονομική θεωρία των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα, που πίστευε ότι τόσο ο καπιταλισμός, όσο και ο κομμουνισμός είναι εξίσου μονοπωλιακοί και οδηγούν στην σκλαβιά (Ξεκαθάριζε όμως ότι αν Καπιταλισμός σήμαινε ότι κατείχες χρήμα , τότε όλοι και αυτός μαζί ήταν καπιταλιστής). Αντέτασσε δε ως λύση την διάδοση της κυριότητας των μέσων παραγωγής (γη, εργαλεία κ.λπ.) σε όσο γίνεται περισσότερα χέρια, ενώ όπως και ο Αριστοτέλης θεωρούσε την τοπική οικονομία και την μικρομεσαία επιχείρηση ως βάση μίας ευημερούσας οικονομίας. Οι διανεμιστές προσπάθησαν να συνδυάσουν κοινωνικό Καθολικισμό (τις κοινωνικές εγκυκλίους του Βατικανού), περσοναλισμό (θεολογία του προσώπου), παραδοσιακές αξίες και κοινοτισμό σε συνδυασμό με μεταρρυθμιστικά συνεταιριστικά κινήματα του 19ου αιώνα, όπως οι πιστωτικές ενώσεις, οι συνεταιριστικές επιχειρήσεις, τα στεγαστικά ταμιευτήρια και τα ταμεία αλληλασφάλισης.
Όλα αυτά έδιναν την δυνατότητα για οικογενειακή στέγη, δανεισμό χωρίς τοκογλυφία, ανάπτυξη των μικρών επιχειρήσεων, ιδιοκτησία και παράκαμψη των μεσαζόντων. Πρόσφεραν έτσι πολύτιμη οικονομική αυτάρκεια σε εργαζόμενους και μικρούς ιδιοκτήτες (τόσο από Κράτος συμπεριλαμβανομένης της “Νιου Ντηλ” του Ρούζβελτ, όσο και κάθε είδους αφεντικά), βοηθώντας στο να μην καταλήξουν προλετάριοι, όπως τους ήθελε κομμουνισμός για να μαζεύει ψήφους.
Οι διανεμιστές προσπάθησαν να βάλουν στην πράξη τις κοινωνικές εγκυκλίους της Καθολικής Εκκλησίας
Έκτοτε ο Διανεμισμός επηρεάσε τους αντιμονοπωλιακούς νόμους σε ΗΠΑ και , την Χριστιανοδημοκρατία, τον Σουμάχερ και το “Το ΜΙκρό είναι Όμορφο” και την “Μεγάλη Κοινωνία” (Big Society) των Συντηρητικών.
Στην “Μια Υπέροχη Ζωή” η εταιρία των Μπαίηλυ Buildings & Loan είναι σαν τις πιστωτικές ενώσεις και τα στεγαστικά ταμιευτήρια, που στήριζε ο διανεμισμός. Οι πρώτες ήταν, συνεταιριστικές τράπεζες, όπου οι πελάτες είναι και ιδιοκτήτες και τα λεφτά πάνε στο κοινό καλό. Μάλιστα η «Μια Υπέροχη Ζωή» δείχνει με τον καλύτερο τρόπο τον πόλεμο ανάμεσα σε τοκογλύφους τραπεζίτες και τους διανεμιστές που χρησιμοποιούν πιστωτικές ενώσεις ή σήμερα την μικροπίστωση του Μοχάμεντ Γιουνούς, του νομπελίστα «τραπεζίτη των φτωχών».
Η εταιρεία του Μπάιηλυ είναι σαν τα στεγαστικά ταμιευτήρια που προωθούσε ο Διανεμισμός
Η κοινότητα ως σώμα του Ιησού
Εδώ να πούμε ότι η Ντόνα Ρηντ ως Μαίρη είναι το πρότυπο γυναίκας-συμμάχου ενός ιδεαλιστή άνδρα και η δύναμη πίσω από την επιτυχία του. Και αυτό, αν και την ζητούσαν ως νύφη οι πλούσιοι φίλοι του Τζωρτζ. Κάποια στιγμή βλέπουμε την γειτονιά όπου ο Μπαίηλυ κτίζει σπίτια για τη κοινότητα χωρίς να πολυνοιάζεται για μεγάλο κέρδος. Ένας Ιταλός, ο Μαρτίνι, μπαίνει στο καινούργιο σπίτι. Τότε ο Τζωρτζ και η Μαίρη προσφέρουν στο ζευγάρι των ιδιοκτητών άρτο, κρασί και αλάτι θυμίζοντας την Θεία Μετάληψη. Μάλιστα δίνουν το ψωμί (γήινη δύναμη) στην γυναίκα και το κρασί (πνευματικό σύμβολο) στον άνδρα. Εδώ βρίσκεται όλο το χριστιανικό νόημα της ταινίας και της ταύτισης κοινότητας και Εκκλησίας.
Ο Μπάιηλυ και η Μαίρη προσφέρουν στους πελάτες τους Άρτον, Οίνο και Άλας, σύμβολα της Θείας Κοινωνίας
Όταν από λάθος, ο αφηρημένος θείος του Τζωρτζ (ο πολυβραβευμένος Τόμας Μίτσελ) χάνει τα λεφτά της «Οικοδομές και Δάνεια», τα βρίσκει ο Πότερ, και αποφασίζει να ξεφορτωθεί μια για πάντα τον αλτρουιστή Μπαίηλυ. Ο Μπαίηλυ του ζητά δάνειο με ένα τρόπο που θυμίζει τους Έλληνες που οι τράπεζες κατάσχουν τα σπίτια τους. Φυσικά ο Πότερ του το αρνιέται και προτείνει στην αστυνομία να τον πιάσει ως απατεώνα. Τότε φοβούμενος το σκάνδαλο και την φυλακή, ο Τζώρτζ σκέφτεται να αυτοκτονήσει από την γέφυρα το ποταμού μέσα σε μια χιονοθύελλα. Τότε είναι που επεμβαίνει ο φύλακας-άγγελος και του δείχνει πως θα γινόταν το Μπρέντφορντ Φωλς αν δεν ζούσε.
Ο Μπάιηλυ αποφασίζει να αυτοκτονήσει αλλά σωζεται από ένα άγγελο- φύλακα
Το μονοπωλιακό «Κράτος Δούλων» (The Servile State), για το οποίο μιλούσαν οι διανεμιστές, έχει και όνομα: Ποτερούπολη. Εκεί κυριαρχούν η διαφθορά, η κακία των ανθρώπων και οι ενεχυροδανειστές. Έτσι η ταινία εκφράζει την περιφρόνηση του Κάπρα για την κυριαρχία του πλούτου και τις αξίες της πόλης, έναντι αυτών του χωριού. Mιά άποψη που μοιραζόταν με τους Agrarians των Νότιων Πολιτειών, τους αμερικανούς διανεμιστές που αντιτασσόταν στην “Νιου Ντηλ” του Ρούζβελτ, όπως και ο ίδιος. Η τελευταία σκηνή, όπου γυρίζει στο σπίτι του, αφού έχει σωθεί, είναι ένας ύμνος στο πνεύμα της κοινότητος , που του ανταποδίδει τον αλτρουϊσμό μιας ζωής.
Ο Τζωρτζ βλέπει το Πότερσβιλ, σύμβολο του μονοπωλιακού καπιταλισμού που θα συνέβαινε αν δεν ζούσε
Η “Μια Υπέροχη Ζωή” δεν ήταν εμπορική στην εποχή της, αλλά ήταν υποψήφια για 5 όσκαρς , συμπεριλαμβανομένης και του ¨Οσκαρ Καλύτερης Ταινίας. Επίσης, τόσο ο Κάπρα, όσο και ο Τζέημς Στιούαρτ την θεωρούσαν ότι καλύτερο έκαναν στην καριέρα τους. Από το 1996 που δεν υπήρχαν πλέον δικαιώματα, οι τηλεοπτικοί σταθμοί το παίζουν κατά κόρο. Κάποτε μάλιστα το έπαιζαν και τα ελληνικά κανάλια. ¨Ομως από την άλλην, η ταινία δεν γλύτωσε τον χρωματισμό κάτι που έκανε τον ηλικιωμένο Τζέημς Στιούαρτ να ξεκινήσει ολόκληρη εκστρατεία εναντίον του.
Η τελευταία σκηνή είναι ύμνος στο πνεύμα της κοινότητος.
Αξίζει λοιπόν να ανακαλύψετε (η να ξαναανακαλύψετε) μια κοινοτική-διανεμιστική ταινία που σε δύσκολους καιρούς, όπως οι σημερινοί, αντιτάσσει την αλληλεγγύη της κοινότητας και τις παραδοσιακές αξίες και που μας διδάσκει ότι «Το Μικρό είναι Όμορφο».
