του Γιώργου Πισσαλίδη
Πέθανε σε ηλικία 86 χρονών στις 29 Μαρτίου 2020, ο Πολωνος συνθέτης Κρυστώφ Πεντερέτσκι, ένας από τους σημαντικότερους συνθετες όπερας, συμφωνικής και χορωδιακής μουσικής. Εκατομμύρια άνθρωποι ξέρουν την μουσική του χωρίς να το συνειδητοποιούν, μιας και αυτή ακουγόταν σε ταινίες, όπως “Ο Εξορκιστής”, “Η Λάμψη” και “Ατίθαση Καρδιά”
Πολύ πριν ο συμπατριώτης του Γκερετσκι γίνει είδωλο των οπαδών της Νew Age με την 3η Συμφωνία του το 1992 , ο Πεντερέτσκι υπήρξε ο πιο πολυπαιγμένος Πολωνός συνθέτης κλασσικής μουσικής.
Το όνομα του έγινε γνωστό το 1960, με το έργο του ‘Θρηνωδία για τα θύματα της Χιροσίμα” (Threnody for the Victims of Hiroshima) του 1960. Σε μια εποχή που η αβαντ γκαρντ ήταν ένα κλειστό γκέτο με βασιλιάδες τον Ξενάκη και τον Στοχάουζεν, ο Πεντερέτσκι έκανε δημοφιλείς τις διδαχές τους στην ‘Θρηνωδία” και τα άλλα της πρώτης περιόδου . Κάτι σαν τον Φίλιπ Γκλας και τον Μινιμαλισμό, αλλά όχι τόσο ευκολοάκουστο.
Κανονικά ένα τέτοιο έργο θα έπρεπε να χαρακτηριστεί “παρακμιακή αστική μουσική” Όμως η κυβέρνηση της Πολωνίας το αποδέκθηκε μόνο και μόνο για τον τίτλο του. Όχι μόνο έγινε απρόσμενο “χιτ” σε όλον τον κόσμο, , αλλά θα θα βραβευόταν και από την UNESCO.
Το έργο που τον έκανε διάσημο σε όλο τον κόσμο ήταν “Τα Πάθη του Αγίου Λουκά” που συνδύαζε μοντερνισμό με μουσική του Μπάχ, του Παλεστρίνα και Γρηγοριανό Άσμα. Ένα έργο που προκάλεσε έντονες συζητήσεις. Έγινε διάσημο όχι μόνο γιατί ήταν ένθερμα θρησκευτικό, αν και αβαντ γκάρντ στην ουσία του, αλλά κυκλοφορούσε σε μια άθεη κομμουνιστική χώρα, που υπό κανονικές συνθήκες καταπίεζε το θρησκευτικό συναίσθημα. Θα ακολουθούσαν και άλλα θρησκευτικά έργα όπως το Canticum Canticorum Salomon για ορχήστρα και χορωδία
Η πρώτη του όπερα “Δρόμοι του Λουντον” ανέβηκε το 1969 και έφερε και άλλες παραγγελίες από λυρικά θέατρα, όπως το “Χαμένος Παράδεισος” του 1976 βασισμένη στο κλασσικό βιβλίο του Μίλτον για την Λυρική Όπερα του Σικάγο.
Και ξαφνικά εκεί που όλοι τον κατέτασσαν στην αβαντ γκάρντ, στις αρχές της δεκαετίας του 70, τα έργα του στρεφόταν στην μουσική παράδοση που υπήρχε πριν τον σεριαλισμό και την μουσική του Σένμπεργκ. Η “2η Συμφωνία” , η λεγόμενη και “Συμφωνία των Χριστουγέννων” έφερνε στο ννου τον Ρομαντισμό του Βάγκνερ, του Μπρούκνερ, του Μάλερ και του Σούμαν.και προκάλεσε την μήνη των θαυμαστών της “Θρηνωδίας” Αυτο το πάντρεμα μοντερνισμού (και όχι πια αβαντ γκαρντ) και παράδοσης που ονομάσθηκε Νεο-Ρομαντισμός θα χαρακτηριζε το υπόλοιπο έργο του.
O ίδιος θα δήλωνε αργότερα για αυτήν την αλλαγή πορείας: “Η αβαντ γκάρντ έδωσε μια ψευδαίσθηση παγκοσμιότητος. Ο μουσικός κόσμος του Στοκχάουζεν, του Νόνο , του Μπουλέζ και του Κέητζ ήταν για εμάς τους νέους, που περιοριζόμασταν από την αισθητική του σοσιαλιστικού ρεαλισμού , που τότε ήταν ο επίσημη γραμμή στην πατρίδα μας -μια απελευθέρωση . Γρήγορα όμως κατάλαβα ότι αυτό το αστείο (novelty) αυτός ο πειραματισμός είναι περισσότερο καταστροφικός παρά δημιουργικός” Και συμπλήρωνε “Σώθηκα από τον φορμαλισμό της αβαντ γκαρντ διαμέσω της επιστροφής στην παράδοση”.
Το 1974 το παλιότερο του έργο “ανακαλυπτόταν” χαρις στο σάοιυντρακ του ‘Εξορκιστή του Γουίλλιαμ Φρήντκιν. Οι συνθέσεις αυτές ήταν Kanon For Orchestra and Tape Cello Concerto, String Quartet (1960) Polymorphia και απόσπασμα από τους “Δαίμονες του Λουντον”
Η αγχώδης και εξπρεσσιονιστική μουσική του Πεντερέτσκι ταίριαζε στο ανατρχιαστικό κλίμα της ταινίας και το ίδιο ίσχυε και για την “Λάμψη” του Στάνλεύ Κιούμπρικ του 1980. Εκεί ακουγόταν τα εξής έργα The Awakening of Jakob , Utrenja Part ii – Ewangelia Utrenja – Kanon Paschy, De Natura Sonoris No. 2, De natura Sonoris No 3 και ξανά Polymorphia
To 1980, το ανεξάρτητο συνδικάτο της “Αλληλεγγύης” του ανάθεσε να γράψει μουσική που θα συνόδευε τα αποκαλυπτήρια ενός αγάλματος για τους νεκρούς της εργατικής αντικομμουνιστικής εξέγερσης στα ναυπηγεία του Γκντάνσκ το 1970. Το αποτέλεσμα ήταν το Lacrimosa που ο Πεντερέτσκι αφιέρωσε προσωπικά στον Λεχ Βαλέσα. Αργότερα ο Πεντερέτσκι θα το εξέλισσε στο “Πολωνικό Ρέκβιεμ” (Polish Requiem), που ένα μέρος του το Agnus Dei ήταν αφιερωμένο στον Καρδινάλιο Στέφαν Κυζύνσκι, που πολλοί θεωρούσα ως τον αληθινό ηγέτη του Πολωνικού έθνους στην μεταπολεμική περίοδο και που λειτουργούσε ως ο ενδιάμεσος αναμεσα στην “Αλληλεγγύη” και τον Γιαρουζέλσκι. Τέλος το 2007 η μουσική του από το “Πολωνικό Ρέκβιεμ”, την 2η , την 3η και 4η Συμφωνία τα Κονσέρτα για βιολί”και το “Ξύπνημα του Ιακώβ” ακουγόταν στο “Κατύν” του Αντρέι Βάιντα.
Ό ίδιος θα δήλωνε:
“ Άν δεν ήταν για μια συγκεκριμένη πολιτική κατάσταση, αυτήν της “Αλληλεγγύης”δεν θα συνέθετα ποτέ το “Πολωνικό Ρέκβιεμ” αν και ήδη θεωρούσα για πολυ καιρό ενδιαφέρον το θέμα του. Με το να συνθέσω το “Ρέκβιεμ” ήθελα να εκφράσω την άποψη μου να κάνω συγκεκριμένη δήλωση και να δείξω που ανήκω πολιτικά”.
Το 1987 κέρδισε το πρώτο του Βραβείο Γκράμμυ Κλασσικής Μουσικής για το “Κονσέρτο για Τσέλλο Νο 2”, και θα ακολουθούσαν άλλα δύο για το “Κονσέρτο για βιολί Νο 2: Μεταμόρφωση” (1997) και το θρησκευτικό σορωδιακό του έργο Credo (2001)
Εν τω μεταξύ οι σκηνοθέτες του Χόλλυγουντ συνέχιζε να χρησιμοποιούν την δουλειά του στις ταινίες του. Έτσι ο Ντέηβιντ Λυντς χρησιμοποιούσε την μουσική του στην ‘Ατίθαση Καρδιά” (Wild at Heart) , το Inland Empire και την τηλεοπτική σειρά “Ύποπτος Κόσμος” (Twin Peaks) O Πήτερ Γουέιρ χρησιμοποίησε και αυτός το Polymorphia στην “Σχέση Ζωής” (Fearless) με τον Τζεφ Μπρίτζες. Η “Θρηνωδία για τα θύματα της Χιροσίμα” ακουγόταν στην ταινία επιστημονικής φαντασίας “Τα παιδιά του ανθρώπου” Τέλος ο Μάρτιν Σκορσέζε χρησιμοποίησε την 3η Συμφωνία και το Fluorescences στο “Νησί των καταραμένων” (Shutter Island) .
Mια άλλη ομάδα θαυμαστών του Πεντερέτσκι προέρχεται από το ροκ και την ηλεκτρονική χορευτική μουσική. To 1991 οι Manic Street Preachers ξεκινούσαν το τραγούδι τους “You Love Us” με ένα εκτενές σάμπλινγκ από την “Θρηνωδία για τα θύματα της Χιροσίμα”, ενώ οι Aphex Twin σε συνεργασία με τον ίδιο τον συνθέτη έκαναν remix στην “Threnody” και την “Polymorphia”
O μεγαλύτερος όμως θαυμαστής του στον χώρο του ροκ υπήρξε ο Τζώνυ Γκρήνγουντ των Radiohead, που από το OK Compuer? Και μετά και επηρεασμένος από την μουσική της πρωτης περιόδου του Πεντερέτσκυ άρχισε να πειραματίζεται με ηλεκτρονικούς και αβατ γκάρντ ήχους Αυτό οδήγησε σε μια συνεργασία τους το Popcorn Superhet Receiver που τελικά κατέληξε στο σάουντρακ του “Θα χυθεί Αίμα” ενώ το 48 Responses to Polymorphia έπαιρνε ένα μέρος από το κλασσικό του έργο και το μεταμόρφωνε σε ένα παραισθησιακό χορωδιακό αλά Μπάχ
Ό ϊδιος δήλωσε για τον θάνατο του ειδώλο του :
“Τι θλιβερά νέα για να ξυπνήσει κανείς ακούγοντας τα. Ο Πεντερέτσκι ήταν ομεγαλύτερος- ε΄νας ασυμβίβστα δημιουργικός συνθέτης και ένας ευγενικός, καλόκαρδος άνθρωπος. Τα συλληπητήρια μου στην οικογένεια του και στην Πολωνία για αυτήν την τεράστια απώλεια για τον μουσικό κόσμο”
