Με αφορμή το Athens Symposium II (2ο Διεθνές Συνέδριο για τον Τόλκιν στην Αθήνα ) που θα λάβει χώρα στις 13 και 14 Μαϊου 2022, δημοσιεύουμε το πρώτο μέρος ενός άρθρου του γνωστού εραλδικού καλλιτέχνη Γιώργου Σχοινά για τους θυρεούς, τα οικόσημα και τα εμβλήματα στην Μέση Γη, την σημασία τους, την συμβολική τους ερμηνεία, τους κανόνες που τους διέπουν και την σχέση με την ιστορική εραλδική τέχνη (Οικοσημολογία).
του Γιώργου Σχοινά, εραλδικού καλλιτέχνη
Προτού μιλήσουμε γιά οτιδήποτε σχετίζεται με το Τολκινικό έργο, θα πρέπει να έχουμε υπ’ όψιν πως, σε αυτό, τίποτα δεν είναι τυχαίο. Στον δημιουργό της Μέσης Γης συνέκλιναν ένας μοναδικός συνδυασμός από παράγοντες που καθιστούν το έργο του μοναδικό σε αξία.
Από την μία πλευρά, υπάρχει η κατάρτιση, σε ακαδημαϊκό ή μη επίπεδο, επί ενός μεγάλου εύρους γνώσεων, που καθιστούν τον δημιουργό ικανό μίας μυθοπλασίας (ή καλλίτερα κοσμοπλασίας): Στοιχεία που έχουν να κάνουν με την γλωσσολογία, την ανθρωπολογία, την τέχνη, την τεχνολογία, την φιλοσοφία – σε γενικές γραμμές- αποτελούν μόνο ορισμένα από αυτά.
Από την άλλη πλευρά, όλες αυτές οι γνώσεις αποτελούν απλά το μέσον, καθώς χρησιμεύουν ως υποστήριγμα προκειμένου να περιγραφεί οτιδήποτε έχει να περιγραφεί. Η ουσία, δηλαδή, του έργου είναι ανεξάρτητη από μία (έστω ιδιοφυή) σύνθεση πληροφοριών. Η ευρυμάθεια και η τεχνική δεν αποτελούν αυτοσκοπό, αλλά το όχημα που θα οδηγήσει στον στόχο- ο οποίος μπορεί επί της ουσίας να είναι απλός- όμως η οδός δεν είναι ποτέ απλή. Έτσι, όπως συμβαίνει σε κάθε καλλιτεχνικό έργο, η τεχνική είναι απαραίτητη, στο μέτρο όμως που παρέχει τα εργαλεία γιά να αναδειχθεί αυτό που έχει να ειπωθεί- αρκεί να έχει κάτι να ειπωθεί. Και μπορούμε να ισχυριστούμε πως γιά τις ιστορίες της Μέσης Γης έχουν πολλά να ειπωθούν και να ανακαλυφθούν.
Μία από αυτές τις επιστήμες που, όπως συμπεραίνουμε από το ίδιο το έργο, ο καθηγητής ήταν εξοικειωμένος- τουλάχιστον σε ένα βασικό επίπεδο- είναι εκείνη της εραλδικής.
Επειδή η τελευταία είναι μία επιστήμη κατά το μάλλον ή ήττον άγνωστη σε πολλούς, αναγκάζομαι να κάνω μία συνοπτική περιγραφή των βασικών αρχών της ιστορικής εραλδικής, πρίν αναφερθώ σε αυτήν της Μέσης Γης, ώστε να έχουμε μία πληρέστερη κατανόηση του σκοπού του καθηγητή, μέσα από τα στοιχεία που εισήγαγε στην δική του εμβληματολογία.
Α. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΑΛΔΙΚΗ
Τι είναι, λοιπόν, Εραλδική;
Ως Εραλδική ορίζεται η τέχνη και επιστήμη που συγκεντρώνει το σύνολο των καθηκόντων και του γνωστικού αντικειμένου του Εραλδού ή Κήρυκα.
Αυτός,ο Κήρυκας ή Εραλδός(1), ιστορικά, υπήρξε ένας αξιωματούχος του περιβάλλοντος της φεουδαλικής αυλής, ο οποίος αναλάμβανε καθήκοντα τέτοια που τον καθιστούσαν ένα ιδιαίτερα τιμώμενο πρόσωπο, κάτι σαν έναν σύγχρονο διπλωμάτη. Ανάμεσα στα καθήκοντα αυτά, ήταν εκείνα του αγγελειοφόρου, του τελετάρχη και- κυρίως- του γενεαλόγου και οικοσημολόγου. Κατανοούμε πως οτιδήποτε είχε σαν περιεχόμενο την αυλική εθιμοτυπία εξαρτάτο σε μεγάλο βαθμό ή αποκλειστικά από αυτόν. Είναι όμως περισσότερο γνωστός ως ο υπεύθυνος για την κατοχύρωση και τον σχεδιασμό των θυρεών της κυριαρχίας (2) ευθύνης του.
O Βαυαρός εραλδός Χορχ Ρούγκεν φορώντας ταμπαρό
Προκειμένου να μπορεί να ανταπεξέλθει σε αυτά τα καθήκοντα, ο Κήρυκας ήταν και παραμένει ο πλέον εξειδικευμένος ειδικός επί των εραλδικών εμβλημάτων, ενώ οι κανόνες που τα συνοδεύουν έχουν σε μεγάλο βαθμό θεσμοθετηθεί από τους πρώτους Εραλδούς. Οι Κήρυκες συνεχίζουν να υφίστανται σε πολλές χώρες της Ευρώπης, βάσει παράδοσης, ενώ συχνά αποτελούν ακόμη επίσημους κρατικούς λειτουργούς, με καθήκοντα ανάλογα με τα ιστορικά.
Ας αναφέρουμεπαραδειγματικά κάποιους επίσημους ορισμούς, που μας έχουν δοθεί από τους πλέον έγκριτους ειδικούς.Σύμφωνα με τον Φοξ-Ντέιβις(3), Οικοσημολογία(4) είναι «Η επιστήμη κατά την οποία τίθενται οι κανόνες και οι νόμοι που ορίζουν τη χρήση, την απεικόνιση, το νόημα και τη γνώση των εικονιζόμενων σχημάτων και εμβλημάτων που σχετίζονται με την ασπίδα, το κράνος και το λάβαρο». Διαχωρίζει δε την Οικοσημολογία από την Εραλδική, την οποία περιγράφει ως εξής: «Η Εραλδική λαμβάνει ένα ευρύτερο νόημα, διότι περιλαμβάνει οτιδήποτε εντός των καθηκόντων ενός Κήρυκα (Εραλδού) και, ενώ αδιαμφισβήτητα η Οικοσημολογία είναι Εραλδική, η διευθέτηση των τελετουργικών και των ζητημάτων της Γενεαλογίας, τα οποία περιλαμβάνονται στην Εραλδική, δεν είναι Οικοσημολογία»(5).
Κατανοούμε πως η χρήση του όρου Εραλδική, ως ταυτόσημου με εκείνον της Οικοσημολογίας, είναι εσφαλμένη. Όμως στο παρόν θα αναφερθώ αποκλειστικά στην εμβληματολογία της Εραλδικής, καθώς αυτό εξυπηρετεί τον σκοπό μας. Γι’ αυτό θα περιοριστώ στην περιγραφή της εραλδικής ως Οικοσημολογία.
Γνωρίζουμε πως,από την αρχαιότητα, διάφορα συστήματα σημάτων, διακριτικών ή συμβόλων, ακολουθούσαν τον άνθρωπο κατά την συμμετοχή του σε συλλογικές ενέργειες. Ανάμεσα σε αυτές, ο πόλεμος απετέλεσε το κατ’ εξοχήν πεδίο χρήσης συστημάτων αναγνώρισης, που σχετίζονται με την αμυντική θωράκιση. Η ανάγκη αυτής της εφαρμογής ενισχύθηκε από την χρήση του κλειστού τύπου κράνους.
Όμως η Εραλδική αποτελεί έναν ξεχωριστό κλάδο εμβληματικής του πολέμου. Η επιστήμη της εραλδικής, εμφανίζεται στο φώς της ιστορίας σταδιακά, από τα τέλη του 11ου με αρχές του 12ου αιώνα και αποτελεί το μακροβιέστερο ανάλογο σύστημα, που επιβιώνει μέχρι των ημερών μας. Οι ιδιαιτερότητές του είναι πολλές και εστιάζουν τόσο σε εικαστικό επίπεδο όσο και σε σημειολογικό. Ο βασικός παράγοντας που καθόρισε το πρώτο είναι η διακριτότητα (στη μάχη, στο σκοτάδι ή από απόσταση) και η εφαρμογή επί πεδίου ασπίδας. Το δεύτερο σχετίζεται με τον τρόπο λειτουργίας του φεουδαλικού συστήματος.
Ο σημαντικότερος από τους αισθητικούς κανόνες, είναι ο λεγόμενος κανόνας του χρωματισμού. Κατά την αντίστοιχη παράδοση, οτιδήποτε εμφανίζεται στον θυρεό (σχήμα, πλάσμα, αντικείμενο κ.α.) εκλαμβάνεται ως επιπρόσθετο επίπεδο που τοποθετείται υπεράνω του πεδίου της ασπίδας. Ταυτόχρονα, οι χρωματισμοί που μπορεί να εφαρμόζονται στους θυρεούς είναι συγκεκριμένοι, και χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες: Τα χρώματα και τα μέταλλα. Ως μέταλλα θεωρούνται το λευκό (ασημένιο) και το κίτρινο (χρυσό), ενώ στα χρώματα συγκαταλέγονται οι υπόλοιποι. Ο κανόνας του χρωματισμού ορίζει πως δεν μπορεί να τοποθετηθεί μέταλλο επάνω σε μέταλλο ή χρώμα επάνω σε χρώμα. Αυτός ο κανόνας, αφορά την διακριτότητα των εραλδικών εμβλημάτων.
Αρα, στην Οικοσημολογία, έχουμε ένα φόντο, το πεδίο της ασπίδας, το οποίο καθώς λαμβάνει και κάποιον χρωματισμό, τα σχήματα ή εμβλήματα που τοποθετούνται εκεί πρέπει να λαμβάνουν χρωματισμό της αντίθετης κατηγορίας.
Μία άλλη εραλδική ιδιαιτερότητα, είναι πως ένας θυρεός δεν είναι πάντοτε «οικόσημο», δηλαδή «σήμα οίκου», αλλά μπορεί να εφαρμόζεται γιά να εκπροσωπήσει διαφορετικές καταστάσεις. Πρόκειται γιά την λεγόμενη κατηγοριοποίηση των θυρεών. Αυτή έχει εφαρμοστεί ανα εποχές και τόπους με διάφορα κριτήρια. Παραδειγματικά, υπάχουν ευγενείς και αστικοί θυρεοί. Επίσης, υπάρχουν οι λεγόμενοι Συνεταιρικοί ή Συντεχνιακοί, στους οποίους περιλαμβάνεται η εκκλησιαστική Εραλδική, τα εραλδικά εμβλήματα πανεπιστημίων, κολλεγίων και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, οι θυρεοί δημόσιων οργανισμών, όπως και αυτοί που ανήκουν στην πολιτική διοίκηση. Παραδειγματικά, στην γνωστή Εγκυκλοπαίδεια του 1751 των Ντιντερό και Ντ’ Αλαμπέρ (6) , στο λήμμα «Εραλδική» αναφέρονται αναλυτικά επτά κατηγορίες θυρεών για την Γαλλία. Αντίστοιχες κατηγοριοποιήσεις, υπάρχουν σε όλες τις χώρες που υπήρξε ή υπάρχει ζωντανή Εραλδική.
Θυρεοί Γερμανικών επαγγελματικών συντεχνιών του Μεσαίωνα
Συμπερασματικά, όλα τα εραλδικά εμβλήματα που τοποθετούνται εντός περιβάλλοντος ασπίδας ονομάζονται θυρεοί, ενώ ως οικόσημα περιγράφονται μόνο τα κληρονομικά, που ανταποκρίνονται σε κάποια οικογενειακή γραμμή διαδοχής. Εδώ υπάρχει μία ιδιαιτερότητα του οικοσήμου που δεν γίνεται άμεσα αντιληπτή, ακόμα και ανάμεσα στους εραλδιστές: Ενώ ένα οικόσημο είναι κληρονομικό και ανταποκρίνεται στο γένος, είναι ταυτόχρονα αυστηρά προσωπικό. Με άλλα λόγια, το οικόσημο μπορεί να φέρεται μόνο από ένα συγκεκριμένο άτομο κάθε φορά, που είναι ο κομιστής και εκπρόσωπός του. Οι συγγενείς αυτού, οποιουδήποτε βαθμού, εάν έχουν αξίωση επί του οικοσήμου θα πρέπει να αλλοιώνουν αυτό με την εισαγωγή σημείων διαφοροποίησης, με τρόπο που να γίνεται διακριτό πως δεν αποτελούν στοιχεία του αυθεντικού εμβλήματος. Άρα, ένα οικόσημο είναι ταυτόχρονα οικογενειακό και προσωπικό.
Η ασπίδα απετέλεσε το πρωταρχικό πεδίο εφαρμογής των θυρεών. Γι’ αυτό το σχήμα της διαμόρφωσε την εικαστική απόδοσή τους. Υπάρχουν διάφοροι τύποι ασπίδων που έχουν χρησιμοποιηθεί ανά τις εποχές. Όμως, το κλασσικό σχήμα είναι το λεγόμενο «χήτερ»(7) . Πρόκειται γιά έναν απλό τύπο ασπίδας που ομοιάζει με γοτθική αψίδα ανεστραμμένη. Το σχήμα της χήτερ είναι το πλέον ενδεδειγμένο γιά την απόδοση θυρεών που δεν διαθέτουν ενώσεις (8).
Ασπίδες “χήτερ”
Οι γυναίκες, διαχρονικά, μπορούν να κληρονομήσουν και να κληροδοτήσουν οικόσημα. Δεν μπορούν όμως να τοποθετήσουν το έμβλημά τους επί πεδίου ασπίδας καθώς, ιστορικά, δεν πολεμούσαν. Γι’ αυτό θα δούμε μέχρι των ημερών μας, τα οικόσημα γυναικών να τοποθετούνται εντός πεδίου σχήματος μη ασπιδοειδούς, συνήθως ρόμβου ή οβάλ.
Πως είναι όμως η Εραλδική στον κόσμο του Τόλκιν; Αναγνωρίζεται βάσει των κανόνων της αντίστοιχης ιστορικής; Και ναί και όχι. Οι διαφοροποιήσεις ανα τους πολιτισμούς της Μέσης Γής, είναι εφάμιλλες ενός πραγματικού κόσμου. Έτσι, η απόδοση των εμβλημάτων ποικίλλει ανάλογα με την κουλτούρα και την εποχή.
Στον κόσμο του Καθηγητή, γίνεται προφανές πως υπάρχει μία συνειδητή ταύτιση της ιστορικής εραλδικής με εκείνη των ανθρώπινων βασιλείων, κυρίως της Εποχής του Πολέμου του Δαχτυλιδιού, ενώ αντίθετα, απομακρυνόμαστε από τις εραλδικές νόρμες όσο πάμε πίσω στον χρόνο και γιά τα Ξωτικά Βασίλεια. Έτσι, η Τολκινική εραλδική αποτελεί ένα σύστημα οπτικού γραμματισμού, που συχνά απαιτεί εξειδικευμένες γνώσεις γιά να φανερώσει την σημασία των εικονιζόμενων σχημάτων.
Ο θυρεός της Heraldry Society (www.theheraldrysociety.com) σχεδιασμένος από τον Andrew Stewart Jamieson
Eπεξήγηση των όρων που βρίσκονται στην δεξιά φωτογραφία ξεκινώντας από κάτω αριστερά: Motto: Μόττο
Dexter supporter : Δεξιό στήριγμα του θυρεού (όπως το βλέπει αυτός που τον φέρει, όχι ο θεατής) Wreath: Διάδημα
Crest: Λοφίο. Mantling: Καταυχένιο . Helmet: Περικεφαλαία. Sinister supporter : Αριστερό στήριγμα του θυρεού (από
το πως το βλέπει αυτός που τον φέρει). Charge: Επικαθήμενο σχήμα. Escatcheon: Ασπίδα. Compartment: Βάση
- “Herald” αγγλικά, “Héraut” γαλλικά κ.α. Ο Εραλδός είναι ο εξειδικευμένος και αναγνωρισμένος ειδικός επί των θεμάτων της εραλδικής, που υπηρετεί επίσημα σε αυλή ή ηγεμονία με τα αντίστοιχα καθήκοντα (οικοσημολογικά, γενεαλογικά, τελετάρχου, αγγελειοφόρου κλπ). Είναι αυτός που επικυρώνει ή απαγορεύει την χρήση ενός θυρεού. Δεν πρέπει να συγχέεται με τον εραλδιστή, ο οποίος μπορεί να είναι ο οποιοσδήποτε ιστορικός μελετητής ή άλλος, που έχει ενδιαφέρον γιά εραλδικά ζητήματα (και γι’ αυτό διαθέτει εξειδικευμένες γνώσεις που μπορεί να είναι εφάμιλλες με αυτές ενός Κήρυκα), χωρίς όμως να είναι τέτοιος.
- Κυριαρχία εννοείται η περιοχή στην οποία είναι κύριος ένας τιτλούχος της φεουδαρχικής ιεραρχίας της ευγένειας (δουκάτο, κομητεία, βαρωνία κλπ)
- Arthur Charles Fox- Davies, “The Complete Guide to Heraldry”, πρώτη έκδοση 1925 από τον ΟίκοThomas Nelson and Sons Ltd του Λονδίνου. Ο συγγραφέας υπήρξε δικηγόρος, δημοσιογράφος και ένας από τους πλέον διακεκριμένους εραλδιστές διαχρονικά. Ανάμεσα στα έργα του, που σχετίζονται με την Οικοσημολογία, περιλαμβάνεται και ένας εκτενής κατάλογος ο οποίος περιέχει όλους τους αποδεδειγμένους, εν ισχύει, θυρεούς ευγενών οικογενειών της εποχής του για την Αγγλία, με τίτλο «Θυρεοφόροι Οίκοι», που θεωρείται έργο ανεκτίμητης αξίας, καθώς, όχι μόνο μας δίνει πληροφορίες στις οποίες δεν θα υπήρχε πρόσβαση με άλλο τρόπο, αλλά επίσης και λόγω του εκτενούς του πονήματός του.
- Αγγλικά armory
- “Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des arts et metiers”(Εγκυκλοπαίδεια ή Λεξικό αλφαβητικά ταξινομημένο των τεχνών και των επαγγελμάτων), 1751: Αποτελεί την πρώτη εγκυκλοπαίδεια, κατά την σύγχρονη έννοια, και ένα από τα σημαντικότερα έργα του Γαλλικού Διαφωτισμού. Συγγράφηκε από τον φιλόσοφο Ντενί Ντιντερό και τον μαθηματικό Ζαν Μπατίστ λε Ροντ ντ’ Αλαμπέρ, στα πλαίσια της αντίληψης του ρεύματος του Διαφωτισμού, βάσει του οποίου, η γνώση αποτελεί όχημα απελευθέρωσης του ανθρώπου.
- Arthur Charles Fox- Davies, “The Complete Guide to Heraldry”, Wordsworth, 1996, σ. 2
- Heater shield
- Ένωση: Εφαρμογή της εραλδικής βάσει της οποίας συνδυάζονται δύο ή περισσότερα εμβλήματα σε μία ασπίδα, χωρίζοντας το πεδίο αυτής σε τμήματα.
